حق قسم (مضاجعه)

حق قسم (مضاجعه)؛ سهم‌بندی گذران اوقات زوجین با یکدیگر.

یکی از حقوق زن در ازدواج دائم، حق قَسم است که به‌منظور تحکیم روابط عاطفی زوجین و کیان خانواده، وضع شده است؛ زیرا بی‌توجهی زوجین به تامین نیاز عاطفی یکدیگر، خانواده را از اهداف متعالی آن که تامین آرامش و امنیت روانی افراد است، خارج و با آسیب‌هایی همچون بی‌وفایی، خیانت و طلاق مواجه می‌سازد. بر این اساس از مردان خواسته شده هر چهار شب یک‌بار برای تامین نیاز عاطفی همسرشان در بستری مشترک با او قرار بگیرند. این شرایط در ساعاتی از شبانه‌روز که زوجین فارغ از مشغله‌های فرزندان، شغل و زندگی روزمره هستند، به ارتباط مناسب، تبادل احساسات و افکار به‌صورت کلامی و غیرکلامی و احساس امنیت و آرامش در آنها می‌انجامد.

مفهوم‌شناسی حق قسم

در اصطلاح فقهی، قَسم به‌معنی تقسیم‌کردن و سهم‌بندی گذران اوقات زوجین با هم است و از آن با عنوان بیتوته، اُنس و مضاجعت نیز یاد شده است. تقسیم شب‌ها، تعریف دیگری از حق قسم است که چون تقسیم از اصلی‌ترین معانی لغوی واژه است، آن را دقیق‌ترین و کامل‌ترین تعریف از حق قسم دانسته‌اند.

مرد موظف است هر چهار شب یک‌بار در بستری مشترک با همسرش باشد و اَختِه و عِنین بودن شوهر یا رَتقاء و قَرناء بودن زن، همچنین در نفاس یا عادت ماهیانه بودن وی تاثیری در این حکم ندارد، زیرا هدف از آن انس‌گرفتن زن و شوهر با هم به‌سبب هم‌خوابگی است نه نزدیکی و مقدار واجب در آن نیز همان هم‌خوابگی است.

حق قسم در قرآن

در آیات قرآن به‌صراحت و به‌صورت مستقل در مورد وجوب حق قسم سخنی به میان نیامده، لیکن فقها در بحث از ادله و حکمت وجوب حق قسم به برخی آیات استناد کرده‌اند. آیۀ ۱۹ سورۀ نساء که بر معاشرت با معروف در روابط زوجین تاکید دارد و آیۀ ۳ در همان سوره که لزوم عدالت در تعدد زوجات را ضروری می‌داند، دلایل وجوب حق قسم‌اند.

به همین نحو آیات ۲۱ سورۀ ‌روم و ۱۸۹ سورۀ ‌اعراف که هدف از تشکیل خانواده را تحقق آرامش زوجین عنوان کرده‌اند، به‌عنوان حکمت‌ و آثار تشریع حق قسم معرفی شده‌اند. بر این اساس التزام به حق قسم از طریق ایجاد آرامش، مودت و رحمت میان زوجین، هدف از ازدواج را تامین می‌کند و از طریق ممانعت از آزار و اذیت زوجه منجر به تحقق حسن معاشرت می‌شود. به علاوه در صورت تعدد زوجات، توجه به حق قسم، مانع از ظلم و بی‌عدالتی می‌شود. در حالی‌که رها کردن زن توسط شوهر به‌دلیل ایجاد احساس ترس، وحشت و تنهایی منجر به سلب آرامش زن و سوء معاشرت با وی می‌شود.

حق قسم در منابع فقهی

حق قسم، از حقوق زن در ازدواج دائم است؛ به این معنا که شوهر وظیفه دارد همسرش را تنها نگذارد و مقداری از اوقات خود را با او بگذراند. حد نصاب این حق، هر چهار شب یک بار است، که با توجه به وجوب نفقه بر شوهر و کار کردن وی در روز، شب‌ و زمان استراحت به این امر اختصاص داده شده، در حالی‌که شب‌بودن، مدخلیتی در حکم نداردو اگر شوهر شب‌کار است، اوقات استراحت در روز را باید به زن اختصاص بدهد.

در برخی عبارت‌های فقهی از این حق، به‌عنوان حق مشترک تعبیر شده، به این معنا که اگر زن این حق را از خود اسقاط کند، مرد همچنان بین حفظ یا روی‌گردانی از آن مختار است، زیرا فایدۀ ‌آن که حسن معاشرت است به هر دو می‌رسد.

از طرفی، تعیین حد نصاب برای این حق، موجب شده که برخی حق قسم را مختص تعدد زوجات بدانند، در حالی‌که بنابر نظر مشهور، وجوب این حق، اختصاص به زوجات متعدد ندارد و زوجۀ واحده نیز از آن برخوردار است؛ زیرا در خانوادۀ تک‌همسری نیز تحکیم خانواده، احساس آرامش و حسن معاشرت، اهمیت و ضرورت دارد.

البته این حق همیشگی نیست و در مواردی ساقط می‌شود مانند نشوز زن تا زمان اطاعت، سفر شوهر و جنون زن چنانچه شوهر از مضاجعت او خوف ضرر داشته باشد. با فوت زن این حق از بین می‌رود و دیگر حقی وجود ندارد که به وراث انتقال یابد.

مقتضای حق قسم، مضاجعت است، یعنی نزدیکی و مواقعه در آن لازم نیست، بلکه شوهر باید به نحو متعارف با همسرش در بستری واحد و نزدیک به وی قرار بگیرد و هم‌بستری به گونه‌ای باشد که زوجین، به‌طور متعارف دور از یکدیگر محسوب نشوند؛ اگرچه تمام یا قسمتی از جسم زوجین، با یکدیگر تماس و ارتباطی نداشته باشد.

حق قسم از منظر جامعه‌شناسی

یکی از کارکردهای مهم و اساسی خانواده، تامین نیازهای عاطفی انسان است. التزام به حق قسم از طریق تامین این نیازها، تحکیم خانواده را به‌دنبال دارد. بسیاری از اختلافات زناشویی، بی‌وفایی و خیانت زوجین به اختلال در روابط عاطفی زن و شوهر باز می‌گردد، که این مسئله به‌ویژه میان زنان از اهمیت بالایی برخوردار است.

نتایج تحقیقات نشان می‌دهد، کمبودهای عاطفی در زنان و به‌طور خاص کمبود محبت شوهر، یکی از عوامل گرایش زنان به برقراری ارتباط جنسی با مردان دیگر است. میان نحو‌‌‌ۀ ‌تامین نیاز عاطفی زنان و روسپی‌شدن آنها ارتباط معنادار آماری وجود دارد. از این‌رو التزام به حق قسم در پیشگیری از انحلال خانواده، حفظ عفت و سلامت اخلاقی زوجین تاثیر به‌سزایی دارد.

یکی از راه‌های ایجاد روابط عاطفی مطلوب، حضور فیزیکی زن و شوهر درکنار یکدیگر است و رخت‌خواب و زمان خواب بهترین فرصتی است که زوجین می‌توانند در کنار هم بودن و روابط عاطفی رضایت‌بخش را تجربه کنند.

حق قسم در قوانین ایران

برخلاف منابع فقهی که به حق قسم تصریح داشته‌اند، در نوشته‌های حقوقی و متون قانونی به آن اشاره‌ای نشده است؛ البته در موادی از قانون به غیبت شوهر که مانع هم‌زیستی وی با همسر می‌شود، توجه شده است، به‌عنوان مثال؛ اگر زوج چهارسال تمام غایب مفقودالاثر باشد و یا به حبس پنج سال یا بیشتر محکوم شود، زوجه می‌تواند تقاضای طلاق کند.

ملاک اصلی توجه قانون‌گذار به غیبت شوهر، حق قسم نیست، زیرا زمان مورد اشاره در این مواد قابل قیاس با زمان مد‌نظر شارع در حق قسم نیست. از طرفی اذن زن در مواردی که حق قسم وی مورد تضییع واقع می‌شود از جانب قانون‌گذار ملحوظ نشده، در حالی‌که حق مرد در تمکین با لزوم اذن شوهر در خروج از کشور و مانند آن تضمین شده است.

منابع

• امینی، علیرضا، آیتی، سید محمدرضا، تحریر الروضه فی شرح اللمعه، تهران، سمت و موسسۀ فرهنگی طه، 1388ش.
• بستان، حسین، جامعه‌شناسی خانواده با نگاهی به منابع اسلامی، قم، پژوهشگاه حوزه و دانشگاه، 1392ش.
• پورعبدالله، کبری، محمدحسنی، صدیقه، «جایگاه حق قسم در تحکیم کیان خانواده»، دو فصلنامۀ ‌علمی- ترویجی فقه و حقوق خانواده (ندای صادق)، شمارۀ 66، سال 22، 1396ش.
• ثمنی، لیلا، «مضاجعه و چالش‌های آن در فقه امامیه»، مطالعات فقهی حقوقی خانواده و زن، شمارۀ 2، 1397ش.
• جلالی فراهانی، ریحانه و محقق داماد، مریم‌السادات، «عدالت و حق قسم در فقه امامیه»، مجلۀ علوم انسانی و اسلامی در هزارۀ سوم، شمارۀ ‌4، دورۀ 8، 1403ش.
• حکمت‌نیا، محمود، حقوق زن و خانواده، تهران، پژوهشگاه فرهنگ و‌اندیشه اسلامی، 1396ش.
• رحیمی سجاسی، مریم و دیگران، «نقدی بر رویکرد اقتصادمحور قوانین خانواده: تبیین خلاهای قانونی حقوق انسانی و عاطفی زن»، پژوهش‌نامۀ ‌اسلامی زنان و خانواده، شمارۀ 14، سال 17، بهار 1398ش.
• شیروانی، علی و عباسی، ‌محمد مسعود، ترجمه و تبیین شرح لمعه، قم، دارالعلم، 1387ش.
• صادقی فسایی، سهیلا و ملکی‌پور، زینب، «پیامدهای فاصله در روابط زوجین و استراتژی‌های مواجهه با آن»، مجلة علوم اجتماعی دانشکدة ادبیات و علوم انسانی دانشگاه فردوسی مشهد، 1394ش.
• صدیق اورعی، غلامرضا، تمکین بانو - ریاست شوهر: از دیدگاه قانون مدنی و جامعه، تهران، سفیر صبح، 1380ش.
• صهرشتی، سلمان بن حسن، سلسلة الینابیع الفقهیة، بیروت، دارالتراث، 1410ق.
• عاشورخانی، محمود، احکام اختصاصی زنان در فقه، تهران، پیام عدالت، 1387ش.
• عمید، حسن، فرهنگ فارسی عمید، وب‌سایت واژه‌یاب، تاریخ بازدید: 29 بهمن 1403ش.
• قادری، محمد علی، «پژوهشی فقهی در مسائل حق قَسم (مضاجعه)» مجلۀ دستاوردهای نوین در مطالعات علوم انسانی، شمارۀ 42، سال 4، 1400ش.
• «مادۀ 1029 قانون مدنی»، وب‌سایت عدالت‌سرا، تاریخ بازدید: 29 بهمن 1403ش.
• مسلمی، بیدهندی و دیگران، «ﻧﺤﻮة ﺗﺄﻣﯿﻦ ﻧﯿﺎز ﻋﺎﻃفی زﻧﺎن از ﺳﻮی ﻣﺮدان و ﻧﻘﺶ آن در روسپیگری زﻧﺎن»، فصلنامۀ ‌پژوهش اجتماعی، شمارۀ 19، سال 6، 1392ش.