نرخ ازدواج

نرخ ازدواج؛ میزان ازدواج و تحولات آن در جامعه.

نرخ ازدواج نشانگر جایگاه و ارزشی است که ازدواج در فرهنگ و جامعه مشخصی دارد. کاهش نرخ ازدواج معضلی جهانی است. جامعه ایران از زمینه‌‌های فرهنگی کافی برای افزایش نرخ ازدواج برخوردار است؛ اما عواملی چون معضلات اقتصادی، کمبود مسکن و اشتغال، هزینه‌‌های فزاینده زندگی، تجمل‌‌گرایی، چشم‌‌وهم‌‌چشمی، آداب‌‌ورسوم نامطلوب فرهنگی و دسترسی آسان به روابط جنسیِ نامشروع، به‌کاهش نرخ ازدواج انجامیده است.

مفهوم‌شناسی

ازدواج، قراردادی مشروع است که دو فرد ناهم‌‌جنس و معمولاً بالغ را به‌هم پیوند می‌‌دهد و برقراری رابطه جنسی میان آنان را مجاز می‌‌داند. بر این اساس، تحقق ازدواج در گرو پیوند دو جنس مخالف برپایه روابط پایای جنسی است و رابطه دو هم‌‌جنس یا روابط جنسی غیرپایا، ازدواج شمرده نمی‌‌شود. همچنین ازدواج، مبتنی بر قرارداد روشنی است که مشروعیت روابط جسمانی را تأمین می‌کند.

سنجه‌‌ها

نرخ یا میزان ازدواج با روش‌ها و سنجه‌ها و شاخص‌های مختلفی محاسبه می‌شود.

1. نرخ خام ازدواج: عبارت است از نسبت تعداد ازدواج‌های یک سال معین به جمعیت میانه همان سال.

2. میزان ازدواج برحسب سن؛ میزان ازدواج در کل یک جامعه و بررسی آن در یک یا چند گروه سنی ویژه که نتیجه آن، روشن‌شدن زودرسی یا تأخیر در ازدواج در یک جامعه یا زمان خاص است.

3. میانگین سن ازدواج؛ این شاخص بر الگوی همسرگزینی از طریق عوامل مختلف فرهنگی، اجتماعی، اقتصادی تأثیر می‌‌گذارد.

4. میانگین سن مطلوب ازدواج (سنی که افراد، آن را برای ازدواج مناسب می‌‌دانند) در قیاس با میانگین سن قصدشده ازدواج (سنی که افراد قصد دارند در آن ازدواج کنند).

تاریخچه

در اروپای قرون وسطی، به‌جز طبقه اشراف که قادر به ازدواج در سنین پایین بودند، دیگران به‌‌دلایل اقتصادی، در سن بالایی ازدواج می‌‌کردند. اصطلاح «پدرکشی» در اروپا، به‌‌معنای صبر پسر برای تشکیل خانواده تا زمان فوت پدر، رایج بوده است. در دیگر جوامع، مجرد ماندن، یک رفتار نابهنجار محسوب می‌شد و پسران و دختران پس از رسیدن به سن بلوغ ازدواج می‌کردند. پیچیده‌تر شدن جوامع، به شکل‌گیری خواسته‌ها و انگیزه‌های کاذب و تغییر ذائقه‌های اجتماعی انجامید که نتیجۀ آن، سرکوب نیاز غریزی به ازدواج بوده است؛ به‌گونه‌ای که جوانان برخی جوامع غربی، اکنون ازدواج را مانع آزادی خود دانسته و از آن امتناع می‌‏ورزند و زمانی ازدواج می‌کنند که نشاط جوانی خود را از دست داده و نیازمند مراقبت هستند. ایـن فرهنگ، جوامع اسلامی را نیز تحت تأثیر قرار داده و افزایش سن ازدواج و کاهش نرخ ازدواج، مشکلات فراوانی در این کشورها ایجاد کرده است. ازدواج در ایران نیز دستخوش تحولات گوناگونی بوده و جمعیت دختر و پسر در سن ازدواج به‌‌جهت تورم جمعیت جوان و تحولات فرهنگی و اقتصادی، افزایش چشمگیر یافته و به کاهش نرخ ازدواج انجامیده است.

نرخ ازدواج در سایر جوامع

در طول ۳۰ سال گذشته، نسبت جوانان ازدواج‌کرده در کشورهای در حال توسعه، کاهش قابل توجهی داشته است. در کشور بنگلادش، تحصیلات زنان تأثیر به‌سزایی در سن اولین ازدواج آنان داشته است. طبق تحقیقات انجام‌شده در ۳۱ کشور جهان، استقلال اقتصادی زنان به‌تنهایی سبب کاهش جذابیت ازدواج برای آنان نمی‌شود؛ بلکه ناسازگاری بین کار و زندگی خانوادگی نیز بر این مسئله اثرگذار است. در مالزی نیز سن مناسب ازدواج از نگاه قومیت‌‌های مختلف هندی، مالزیایی و چینی متفاوت بوده و هریک، سن خاصی را برای ازدواج مناسب می‌‌دانند. در منطقه آسیای جنوبی به‌دلیل تغییر کمتر در شرایط اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی، تغییر الگو و نرخ ازدواج کمتر است؛ اما در آسیای شرقی و جنوب شرقی، افزایش سن و کاهش نرخ ازدواج مشاهده می‌‌شود.

افزایش سن ازدواج در کشورهاي غربی، با رشد فزاینده هم‌خانگی یا زندگی مشترك زنان و مردان ازدواج ‌نکـرده، همـراه است و کشورهاي غربی، به گمان خود فاصله و گسست بلوغ جنسی و عاطفی را با بلوغ اجتماعی و اقتصادي از همین طریق حل کرده‌اند. نسبت افراد ازدواج‌کرده در آمریکا در سال ۱۹۶۰م، ۷۸درصد بوده که در سال ۲۰۰۰م به ۵۲درصد و در سال ۲۰۰۵م به کمتر از ۵۰درصد کاهش یافته است.

نرخ ازدواج در ایران

طبق ﺳﺮﺷﻤﺎري ﺳﺎل ۱۳۷۵ش، درﺻﺪ ﻣﺮدان ازدواج‌ نکرده در گروه‌هاي سنی ۲۰-۲۴، ۲۵-۲۹ و ۳۰-۳۴ سال، بهﺗﺮﺗﯿﺐ ۷۲.۲، ۲۷.۱و ۷.۷ درصد ﺑﻮده است که در ﺳﺮﺷﻤﺎري سال ۱۳۹۵ش به ۷۸.۵، ۴۲.۳ و ۱۶.۳درﺻﺪ اﻓﺰاﯾﺶ ﯾﺎﻓﺘﻪ اﺳﺖ. در ﻫﻤﯿﻦ دوره زﻣﺎنی، ارﻗﺎم ﻣﺘﻨﺎﻇﺮ ﺑﺮاي زﻧﺎن از ۳۹.۳، ۱۴.۸ و ۶.۶ درﺻﺪ ﺑﻪ ۴۸.۶، ۲۸.۳ و ۱۶.۸درصد اﻓﺰاﯾﺶ ﯾﺎﻓﺘﻪ اﺳﺖ. ﻋﻼوهﺑﺮاﯾﻦ، ﻣﯿﺎنگین ﺳﻦ ازدواج زنان در اﯾﺮان در ﺳﺎل ۱۳۷۰ش، ﺑﺮاﺑﺮ ﺑﺎ ۲۰.۹ ﺳﺎل بوده که در ﺳﺎل ۱۳۹۸ش ﺑﻪ ۲۳.۴ ﺳﺎل اﻓﺰاﯾﺶ ﯾﺎﻓﺘﻪ که ﺑﺮاي ﻣﺮدان نیز از ۲۴.۴ ﺳﺎل ﺑﻪ ۲۷.۵ ﺳﺎل رﺳﯿﺪه اﺳﺖ.

طبق نتایج آخرین سرشماری کشور در سال ۱۳۹۵ش، در دوره پنجاه‌‌ساله اخیر، میانگین سن اولین ازدواج مردان ۲.۵ سال و زنان ۴.۵ سال افزایش یافته و به‌‌ترتیب به ۲۷.۴ و ۲۳ سال رسیده است. این آمار به‌‌لحاظ جغرافیایی و توزیع استانی، تفاوت‌‌های مهمی داشته و دامنه آن درباره مردان از ۲۹.۸ سال در استان ایلام تا ۲۵ سال در سیستان‌‌وبلوچستان و درباره زنان از ۲۶.۱ سال در ایلام تا ۲۱.۱ سال در خراسان رضوی متغیر است. در پاییز ۱۴۰۰ش، در کل کشور، میانگین سن در اولین ازدواج در مردان ۲۷.۶ سال و در زنان ۲۳.۲ سال بوده و میانگین سن در زمان ازدواج برای بهار ۱۴۰۰ش، در مردان ۲۹.۷ سال و در زنان ۲۴.۶ بوده است.

قوانین و اسناد بالادستی

طبق اصل ۱۰ قانون اساسی، همه قوانین و مقررات مربوط به خانواده باید در جهت تسهیل تشکیل خانواده باشد. طبق قانون تسهیل ازدواج جوانان، مصوب ۱۳۸۴ش مجلس شورای اسلامی، دولت موظف به تسهیل ازدواج جوانان در آستانه ازدواج از طریق تهیه مسکن، ارائه تسهیلات، تسهیل برگزاری مراسم ازدواج، ترویج سنت ازدواج، ارائه مشاوره و فرهنگ‌‌سازی ازدواج آسان، رفع موانع و تصحیح باورهای مانع ازدواج است. به‌‌طور خاص، در ماده ۷ این قانون، به‌‌منظور رفع موانعی که باعث تأخیر ازدواج می‌‌شود، وزارت دفاع مکلف به تعیین نزدیک‌‌ترین مکان برای خدمت سربازان متأهل و پرداخت مستمری دوبرابری به آنان شده است.

سیاست‌‌های کلی خانواده نیز بر ایجاد نهضت فراگیر ملی جهت ترویج و تسهیل ازدواج موفق و آسان برای افراد در سنین مناسب ازدواج و وضع سیاست‌‌ها و قوانین حمایتی متناسب تأکید داشته و سیاست‌‌های کلی جمعیت نیز بر رفع موانع ازدواج، تسهیل و ترویج تشکیل خانواده، کاهش سن ازدواج و حمایت از زوج‌های جوان و توانمندسازی آنان تأکید دارد.

در قانون حمایت از خانواده و جمعیت نیز قوانین ذیل آمده است:

1. اعطای وام ۲۰۰میلیون تومانی ازدواج (ماده ۶۸)؛
2. افزایش ۷.۵ برابری حق عائله‌‌مندی در مدت ۵ سال (ماده ۱۶)؛
3. تأمین خوابگاه دانشجویان متأهل (ماده ۷)؛
4. تأمین ۵۰درصد ودیعه مسکن برای طلاب و دانشجویان؛
5. افزایش محدوده سنی در استخدام یک سال به‌‌ازای تأهل و ۲درصد امتیاز در جذب و استخدام (ماده ۱۵)؛
6. ارائه مشاوره، آموزش مسائل ازدواج و آموزش‌‌های مهارت‌‌های سبک زندگی ایرانی-اسلامی در مقاطع مختلف تحصیلی (مواد 33 و 36).

عوامل کاهش نرخ ازدواج

مطالعات مختلف نشان داده‌‌اند نفوذ جریان نوسازی در جامعه و خانواده ایرانی مهم‌ترین عامل تغییر میزان ازدواج بوده و توسعه‌‌یافتگی که در ارتباط با میزان سواد، بیکاری، شهرنشینی و میزان تحصیلات عالی است، از مهم‌‌ترین متغیّرهای دخیل در این مسئله است. توسعه و نوسازی با تغییر سریع شرایط اقتصادی و اجتماعی، سبب تغییر در زمان ازدواج و کاهش نرخ ازدواج شده و بیشتر عوامل دیگر، ناشی از این عامل است:

عوامل اقتصادی

ناتوانی ساختار اقتصادی از تأمین شغل و درآمد کافی برای جوانان، به افزایش سن ازدواج و کاهش انگیزه و اشتیاق آنان به ازدواج می‌‌انجامد. تأمین مخارج زندگی، مسکن و شغل، مهم‌‌ترین عامل افزایش سن ازدواج در ایران بوده و طبق نتایج پنج پژوهش ملی، بيكاری و نداشتن شغل دائم، نخستین و مهم‌‌ترین عامل و سپس تورم و بالابودن هزینه‌‌های زندگی (برای مردان) و نیافتن همسر مناسب (برای دختران) است. خصوصی‌‌سازیِ متأثر از سرمایه‌‌داری لیبرال، با ایجاد بیکاری و ناامنی شغلی جوانان، سبب نگرانی والدین و اصرار آنان بر ادامه تحصیل و شغل‌‌یابی دختران‌‌شان و لحاظ جهیزیه‌‌ها و مهریه سنگین و عدم یا تأخیر ازدواج جوانان شده است.

تحصیلات

امروزه کسب مهارت‌‌های زندگی، اعتبار اجتماعی و اقتصادی و یافتن شغل مناسب و همسری با شغل و تحصیلات بالا، مستلزم گذران دوره طولانی برای کسب مدارک تحصیلی است که به‌دلایل مالی و به‌‌جهت تعویق‌انداختن ورود افراد به بزرگسالی و قرار دادن آنان در معرض نقش‌‌های مختلف، سن ازدواج را افزایش می‌‌دهد. در این میان، تحصیلات بالای دختران، سبب افزایش انتظارات آنان در ازدواج و نیافتن ‌کفو خود و تأخیر در ازدواج آنان می‌‌شود. طبق تحقیقات، سن ازدواج دختران تحصیل‌‌کرده ۵ سال بیشتر از دختران دیگر بوده و افزایش تحصیلات، ﺑﺎﻋﺚ اﺳﺘﻘﻼل ﻓﮑﺮی ﻫﺮﭼﻪ بیشتر دختران از اﻃﺮاﻓﯿﺎن ﺑﻪ‌‌ﺧﺼﻮص واﻟﺪﯾﻦ ﺷﺪه و به تأخیر ازدواج آنان می‌‌انجامد.

آزادی‌‌های جنسی

لیبرالیسم اخلاقی شکل‌‌گرفته در دهه هفتاد در ایران، سبب شکل‌‌گیری روابط جنسی متنوع، سست‌‌کردن ازدواج در حوزه روابط جنسی و افزایش سن ازدواج به‌‌ویژه در پسران شده است. تأمین نیاز جنسی، از مهم‌‌ترین انگیزه‌‌های ازدواج است و دسترسی بی‌‌هزینه و غیرمتعهدانه، انگیزه ازدواج را از بین می‌‌برد و بی‌‌اعتمادی ناشی از آن، از علل مهم تأخیر ازدواج است.

آداب‌‌ورسوم

امروزه موجی از رسوم دست‌‌وپاگیر همچون مهریه‌‌های بالا، تجملات و مدگرایی و جهیزیه‌‌های غیرضروری در کنار رواج اندیشه‌‌های فردگرایانه و آزادی‌‌خواهانه، به افزایش سن ازدواج انجامیده است. گاهی وجود برخی سنن پیشین، مانند لزوم ازدواج دختر بزرگ‌‌تر در فرهنگ ایرانی به افزایش سن ازدواج دامن زده است. تفاوت‌‌های قومیتی در هنجارهای انتخاب همسر نیز گاهی به افزایش سن ازدواج می‌‌انجامد؛ به‌‌عنوان مثال، اقوام ترک، مازنی و فارس در قیاس با قومیت‌‌های عرب، لر و بلوچ، آزادی بیشتری به فرد در انتخاب همسر داده و لذا سن ازدواج در میان آنان بیشتر است.

اشتغال دختران

در حالی که بهبود وضعیت اشتغال مردان، منجر به کاهش سن ازدواج آنان می‌‌شود، طبق یک دیدگاه، این عامل درباره زنان، نتیجه معکوسی داشته و اشتغال زنان، چون امنیت و رضایت بیشتری برای آنان به‌‌دنبال دارد، سبب تأخیر در ازدواج آنان خواهد شد؛ یعنی استقلال مالی و توان اقتصادی بالا، رغبت بسیاری از دختران برای ازدواج را از بین برده و گاهی اشتیاق به شغل، چنان برای آنان زیاد می‌‌شود که از ترس از دست دادن آن، از ازدواج خودداری می‌‌کنند.

عوامل جمعیتی

وضعیت و ساختار جمعیتی گاهی «تنگنای (مضیقه) ازدواج» را پدید می‌‌آورد که به‌‌معنای عدم تعادل در عرضه دو جنس زن و مرد برای ازدواج است؛ یعنی جمعیت زنان یا مردانی که در آستانه ازدواج هستند، بیشتر از دیگری شده و به‌‌دلیل پیدا نشدن همسر مناسب برای جنس دارای جمعیت بالا، سن ازدواج افزایش می‌‌یابد. باروری و مرگ‌‌ومیر نامتوازن دو جنس و مهم‌‌تر از آنها، قواعد همسرگزینیِ مبتنی بر سن، سه عامل شکل‌‌دهی تنگنای ازدواج و در نتیجه، افزایش سن ازدواج در یکی از دو جنس هستند. همچنین مهاجرت پسران روستایی به شهرها، سبب تنگنای ازدواج برای دختران روستایی و افزایش سن ازدواج آنان می‌‌شود.

منابع

• «ابلاغ سیاست‌های کلی جمعیت»، وب‌سایت دفتر حفظ و نشر آثار آیت‌الله خامنه‌ای، تاریخ انتشار: 30 اردیبهشت 1393ش.
• «ابلاغ سیاست‌های کلی خانواده»، وب‌سایت دفتر حفظ و نشر آثار آیت‌الله خامنه‌ای، تاریخ انتشار: 13 شهریور 1395ش.
• ابوترابی، علی و همکاران، درس‌‌نامه مفاهیم و ابعاد جمعیت‌‌، قم، مؤسسه امام خمینی (ره)، 1401ش.
• احمدی، امیدعلی، بازتحلیل چالش‌‌های خانواده در زمینه تنگنا و تأخیر ازدواج در ایران، تهران، شورای‌‌عالی انقلاب فرهنگی، 1389ش.
• اعزازی، شهلا، جامعه‌‌شناسی خانواده، تهران، انتشارات و مطالعات زنان، 1376ش.
• بختیاری، علیرضا و همکاران، «ﺗﻌﯿﯿن‌کنندهﻫﺎي ﺳﻦ ﻗﺼﺪﺷﺪه ازدواج: پژوهشی در ﻣﯿﺎن ﺟﻮاﻧﺎن ﺷﻬﺮ اﺻﻔﻬﺎن»، نشریه جامعه‌‌شناسی ایران، شماره 22، 1400ش.
• «بررسی وضعیت زناشویی در ایران براساس سرشماری سال‌های 1375 و 1385»، وب‌سایت پژوهشکده آمار، تاریخ بازدید: 18 مهر 1403ش.
• بستان، حسین، اسلام و جامعه‌‌شناسی خانواده، قم، حوزه و دانشگاه، 1383ش.
• چراغی‌‌کوتیانی، اسماعیل و شرف‌‌الدین، سیدحسین، بحران خاموش، قم، مؤسسه امام خمینی (ره)، 1397ش.
• رجبی، عباس، «سن ازدواج، عوامل افزایش و راهبردهای کاهش آن»، نشریه معرفت، شماره 112، 1386ش.
• رحمانی‌‌پور، ریحانه و همکاران، «عوامل تأثيرگذار بر افزایش سن ازدواج جوانان»، وب‌سایت مرکز پژوهش‌‌های مجلس شورای اسلامی، تاریخ انتشار: 11 خرداد 1401ش.
• ساروخانی، باقر، دائرۀالمعارف علوم اجتماعی، تهران، کیهان، 1370ش.
• شفیعی، محمدتقی، کابوس سالمندی، قم، ادیب فقه جواهری، 1400ش.
• عسگری‌‌ندوشن، عباس و همکاران، «تأخیر ازدواج در ایران، تحلیل تفاوت‌‌های شهرستانی در الگوهای تجرد مردان و زنان»، مطالعات جمعیتی، شماره 1، 1400ش.
• غفاری، غلامرضا و حبیب‌‌پورگتابی، کرم، «علل افزایش سن ازدواج دختران»، پژوهش زنان، شماره 1، 1390ش.
• فولادی، محمد، «تحليل جامعه‌شناختي افزايش سن ازدواج، با تأكيد بر عوامل فرهنگي»، نشریه معرفت فرهنگی-اجتماعی، شماره 20، 1393ش.
• «قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران»، وب‌سایت شورای نگهبان، تاریخ بازدید: 24 مهر 1403ش.
• «قانون تسهیل ازدواج»، وب‌سایت مرکز پژوهش‌های مجلس شورای اسلامی، تاریخ انتشار: 7 دی 1384ش.
• «قانون حمایت از خانواده»، وب‌سایت مرکز پژوهش‌های مجلس شورای اسلامی، تاریخ بازدید: 28 مهر 1403ش.
• کاظمی‌‌پور، شهلا و توده‌‌فلاح، معصومه، «بررسی تأثیر نوسازی بر سن ازدواج با تأکید بر شاخص‌های جمعیت‌شناختی ازدواج در سطح کشور و 7 استان منتخب 1385»، نشریه پژوهش اجتماعی، شماره 8، 1389ش.
• کاظمی‌‌پور، شهلا، «تحول سن ازدواج زنان در ایران و عوامل جمعیتی مؤثر بر آن»، پژوهش زنان، شماره 3، 1383ش.
• کنعانی، محمدامین، «پیوند سنت و نوسازی در افزایش سن ازدواج: نمونه ایرانیان ترکمن»، نامه انجمن جمعیت‌شناسی ایران، شماره 1، 1385ش.
• «گزارش وضعیت اجتماعی و فرهنگی ایران بهار١٤٠٠»، وب‌سایت دانشگاه علوم پزشکی و خدمات بهداشتی و درمانی اراک، تاریخ به‌روزرسانی: 2 مرداد 1403ش.
• محمودیان، حسین، «سن ازدواج در حال افزایش؛ بررسی عوامل پشتیبان»، نامه علوم اجتماعی، شماره 24، 1383ش.