عدالت آموزشی: تفاوت میان نسخه‌ها

<big>'''عدالت آموزشی'''</big>، تناسب در توزیع امکانات و فرصت‌های آموزشی میان دختران و پسران. <br>

در رویکرد مساوات‌گرا، همگان در استعداد تحصیلی مساوی تلقی می‌شوند و تفاوت‌ها در میزان هزینه تحصیل است. بر این مبنا باید دولت‌ها تلاش کنند هزینه‌ها را کنترل کنند تا همگان به تحصیل به‌صورت مساوی دسترسی داشته باشند.<ref>- قریشی خوراسگانی و دیگران، «بررسی وضعیت عدالت آموزشی در مدارس دولتی شهر تهران»،  1400ش، ص268.</ref>

در رویکرد نخبه‌گرا، انسان‌ها در میزان استعداد تحصیلی متفاوت شمرده می‌شوند. از این‌رو باید تلاش شود امکانات بیشتر در اختیار با استعدادترین افراد قرار بگیرد.<ref>- قریشی خوراسگانی و دیگران، «بررسی وضعیت عدالت آموزشی در مدارس دولتی شهر تهران»،  1400ش، ص268.</ref>

'''جوامع کشاورزی''': نگاه‌های سنتی، آموزش زنان را مفید نمی‌دانستند و معتقد بودند شغل اصلی زنان خانه‌داری است. زنان باید تلاش می‌کردند در همان شغل وقت بیشتری صرف کنند تا در تربیت و نگهداری از فرزندان و کارهای خانه‌داری موفقیت بیشتری کسب کنند و آموزش رسمی کمک زیادی به شغل‌های اصلی زن نمی‌کرد. طبق نگاه سنتی اقتضای عدالت، عدم تضییع اوقات زنان در تحصیل بود.<ref>- آتشک، «ارزش‌یابی عدالت جنسیتی در نظام آموزش ایران»،  1391ش، ص130.</ref>

'''دیدگاه فمینستی و ضرورت تحصیلات برابر زنان و مردان''': انقلاب صنعتی روابط اجتماعی را دستخوش تغییرات اساسی کرد و کارهای بیرون از خانه نیازمند تحصیلات و آشنایی با مهارت‌های کارهای بیرون از خانه شد. صنایع، کارهای متناسب با توان زنان، بیرون از خانه را معرفی کردند و زنان را وادار ساختند که برای ورود به دنیای کار به تحصیلات همسان با مردان بپردازند. فمینست‌ها از این فرایند حمایت کردند و هرگونه مخالفت با تحصیل زنان و یا تفاوت‌گذاری جنسیتی در تحصیل را غیر عادلانه شمردند.<ref>- آتشک، «ارزشیابی عدالت جنسیتی در نظام آموزش ایران»،  1391ش، ص131.</ref>

'''دیدگاه‌های انتقادی فمینستی''': پس از آن که آسیب‌های نظام‌های صنعتی و کارهای زنان بیرون از خانه آشکار شد، شور و شعف اولیه به مدرنیته فروکش کرد و انتقادها مطرح شد. انتقادهای مرتبط با مسائل جنسیتی را فمینست‌ها مطرح کردند. یکی از انتقادات این است که ساختارهای موجود تحت‌تاثیر نگاه‌های مردانه شکل گرفته است، برای تحق عدالت آموزشی در حوزه جنسیت باید این ساختارهای مردانه از بین بروند. گروهی دیگر معتقدند که بخش اصلی نظام صنعتی، نظام سرمایه‌داری است و باید این نظام اصلاح شود و تغییر کند تا بتوان عدالت جنسیتی در دنیای معاصر را تحقق بخشید.<ref>- آتشک، «ارزشیابی عدالت جنسیتی در نظام آموزش ایران»،  1391ش، ص132.</ref>

از نظر تاریخی اولین تلاش برای تحقق عدالت آموزشی در ایران به دوره مشروطه بر می‌گردد. در ماده نوزدهم متمم قانون اساسی مصوب 1324ق، تحصیل و تاسیس مدارس با مخارج ملی و دولتی اجباری شد و در قانون اساسی 1329ق، نیز بر این مسئله تاکید شد. هرچند نبود منابع کافی در آن زمان مانع تحقق این اصل قانونی شد.<ref>- مجموعه قوانین و مقررات عصر مشروطیت (1285-1289 هجری شمسی)،  ص94.</ref>

در دوره مشروطه سی دانشجو به اروپا اعزام شدند.<ref>- صدیق اعلم، تاریخ فرهنگ در ایران از آغاز تا زمان حاضر، 1351ش، ص366.</ref> در سال 1312ش، تحصیل در دبستان‌های دولتی رایگان اعلام شد، <ref>صدیق اعلم، تاریخ فرهنگ در ایران از آغاز تا زمان حاضر، 1351ش، ص473.</ref> اما عدالت آموزشی عملا تحقق نیافت، چرا که در سال 1307ش، در کل ایران در دوره متوسطه تنها کمتر از 150 نفر فارغ‌التحصیل شده بودند.<ref>- حاضری، روند اعزام دانشجو در ایران، 1372ش، ص38.</ref>

عملا تا اوایل دهه 1350ش، دولت پهلوی هزینه‌های تحصیل رایگان را به‌عهده نمی‌گرفت و در آن زمان تنها با درآمدهای ناشی از لغو قرارداد کنسرسیوم، آموزش رایگان و اجباری برای مقاطع ابتدایی، راهنمایی و متوسطه مطرح شد.<ref> - اصول انقلاب شاه و ملت: 6 بهمن 1354، 1354ش، ص214.</ref><ref> پهلوی، بسوی تمدن بزرگ، 1389ش، ص133.</ref> با این حال در سال تحصیلی 1348-1349ش، تنها 8درصد از دانشجویان آموزش عالی از طبقات محروم و روستایی بودند و بقیه آنها قادر به تامین هزینه‌های آموزش نبودند.<ref>- شرف‌زاده، انقلاب فرهنگی در دانشگاه‌های ایران، 1383ش. ص111.</ref>

بعد از انقلاب نیز در اصل سوم قانون اساسی بر تحصیل رایگان تا پایان دوره متوسطه تاکید شد. همچنین بر اساس قوانین آموزش عالی نیز رایگان باقی مانده است.<ref>- مجموعه قوانین فرهنگ و آموزش عالی، بی‌تا، ص13.</ref> هرچند با تاسیس مدارس و دانشگاه‌های خصوصی مسئله تحقق عدالت آموزشی دوباره مطرح شد.<ref>- حاضری، مدارس غیرانتقاعی و تحرک اجتماعی (با تکیه بر مطالعه در شهرستان یزد)،  1377ش، ص73.</ref> برخی به سند تحول بنیادین نظام آموزش و پرورش ایران اشکال کرده‌اند که به ارتباط تامین عدالت آموزشی و جنسیت به‌اندازه‌ کافی توجه نکرده است.<ref>- صفار حیدری و حسین‌نژاد، «رویکردهای عدالت آموزشی) نگاهی به جایگاه عدالت آموزشی در سند تحول بنیادین نظام آموزش و پرورش ایران)»،  1393ش، ص59.</ref>

در حال حاضر در ایران طبق برخی تحقیقات عدالت آموزشی‌جنسیتی در گروه افراد 6 تا 35 ساله‌ها وجود دارد. در گروه‌های سنی بالاتر از 35 ساله‌ها، عدالت آموزشی از نظر جنسی به ضرر دختران و زنان است. از جهت مقطع تحصیلی، در مقطع ابتدایی عدالت آموزشی میان جنس‌ها برقرار است. در مقاطع راهنمایی، متوسطه و عالی عدالت آموزشی به ضرر جنس مؤنث است و تنها مقطع پیش دانشگاهی به ضرر جنس مذکر بوده است.<ref>- آتشک، «ارزشیابی عدالت جنسیتی در نظام آموزش ایران»،  1391ش، ص141 و 145.</ref>

اصول 20 و 21 قانون اساسی و همچنین سند چشم‌انداز جمهوری اسلامی ایران معطوف به این مسئله است.<ref>- ایران‌منش، نقد و تفسیر قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران، 1377ش، ص31-33.</ref>

در منشور حقوق و مسئولیت‌های زنان در جمهوری اسلامی ایران مصوب شورای عالی انقلاب مورخ 31 شهریور 1383ش نیز بر عدالت آموزشی در حوزه جنسیت تاکید شده است.<ref>حاجیان مقدم، امور زنان و خانواده در اسناد بالادستی، 1395ش، ص24.</ref> طبق مصوبات شورای عالی انقلاب فرهنگی (شورای اجتماعی‌فرهنگی زنان) نیز حق دسترسی عادلانه زنان به آموزش به‌رسمیت شناخته شده است.<ref>- حاجیان مقدم، امور زنان و خانواده در اسناد بالادستی، 1395ش، ص35.</ref>

 

کشورهای بسیاری از جمله ایران در سـال 2000م، در اجـلاس جهانی آموزش در داکار سنگال، عضو و متعهد به اجرای برنامه آموزش برای همـه شدند. در‌ایـن برنامـه مقـرر شد تـا سـال 2015م، عـدالت جنسیتی در دسترسی به آموزش محقق شود. بلافاصـله سـند دیگـری بـا عنـوان آرمان‌ها و اهداف توسعه هزاره در سازمان ملل به تصویب اعضا از جمله ایران رسید که یکی از اهداف آن، حذف بی‌عدالتی جنسیتی در آموزش ابتدایی و راهنمایی تـا سـال2005م و در تمام سطوح تحصیلی تا سال 2015م است.<ref>- آتشک، «ارزشیابی عدالت جنسیتی در نظام آموزش ایران»،  1391ش، ص128.</ref>

* برابری اجتماعی در جهات مختلف؛  

*  

* برابری فرصت‌های آموزشی برای مردان و زنان؛  

*  

* برابری میان طبقات، اقوام و نژادها؛  

*  

* برابری میان شهرها و روستاها.<ref>- ارشدی و دیگران، «نقش مقطع ابتدایی در دستیابی به عدالت آموزشی جنسیتی در نظام آموزشی»،  1403ش، ص67.</ref>

* شرایط، امکانات و منابعی که از طرف مقامات آموزشی به محصلان می‌رسد، مانند معلم، کلاس، ابزارهای آموزشی و برنامه درسی؛  

*  

* خصوصیات دانش‌آموزان و محصلان، مانند خصوصیات خانوادگی و طبقاتی؛  

*  

* ویژگی‌های محیط تحصیلی: نوع نگاه به تحصیل زنان و مردان، وجود یا عدم فضای جنسیتی در محیط‌های تحصیلی.<ref>- دانش‌افروز، «مطالعة تطبیقی سیاست‌گذاری آموزشی در زمینة عدالت آموزشی در دو کشور ایران و هند» 1402ش، ص88.</ref>

منطق سهمیه‌بندی این است که در توزیع فرصت‌های آموزشی به‌جای عواملی نظیر طبقه و درآمد بر میزان هوش، استعداد و تلاش تاکید شود، به‌عنوان مثال طبقات بالاتر یا جنسیت‌ خاصی، فرصت‌های آموزشی بیشتر نداشته باشند، بلکه تلاش بیشتر هر فرد از هر جنسی، چنین فرصت‌هایی را فراهم کند.<ref>- قریشی خوراسگانی و دیگران، «بررسی وضعیت عدالت آموزشی در مدارس دولتی شهر تهران»،  1400ش، ص270.</ref>

برای تحقق این هدف، در سیستم آموزشی ایران از سهمیه برای برقراری عدالت آموزشی استفاده شده است. اولین سهمیه به سال 1348ش، مربوط است که طبق آن دانشگاه‌های شهرستان حدود 50درصد ظرفیت دانشگاه را از دواطلبان محلی پر می‌کردند. در سال 1361ش، سهمیه‌بندی از طریق تقسیم کشور به سه گروه و در سال 1363ش، به پنج گروه انجام شد و بعد از جنگ سهمیه‌هایی همچون خانواده شهدا و جانبازان اضافه شد.  

نظریه انتقادی معتقد است آموزش، امری فردی است و اشخاص برای رسیدن به منافع شخصی به تحصیل می‌پردازند. پس بهتر است آموزش خصوصی توسعه یابد. از این منظر آموزش دولتی نه‌تنها در راستای تحقق عدالت اجتماعی نیست؛ بلکه ابزار تحقق استبداد و حکومت‌های خودکامه است.<ref> - فریدمن و فریدمن، آزادی انتخاب، 1378ش، ص206.</ref><ref> شارع‌پور، جامعه‌شناسی آموزش و پرورش، 1386ش، ص85.</ref>

# عدم بروزرسانی مناسب مبانی و محتویات قانونی مرتبط با عدالت آموزشی در حوزه جنسیت؛  

#  

# عدم نظارت جدی و مستمر بر اجرای دقیق مواد قانونی مرتبط با عدالت جنسیتی در جامعه؛  

#  

# عدم ضمانت اجرایی مناسب برای مواد قانونی مرتبط.<ref>- جهانجونیا و پورمنوجهری، بررسی عدالت آموزشی زنان در قوانین جمهوری اسلامی، 1398ش، ص82.</ref>

مطالعات تطبیقی نشان می‌دهد که وضعیت برخی کشورهای دیگر نیز از نظر نابرابری آموزشی‌جنسیتی مناسب نیست؛ به‌عنوان مثال در هند فقر خانواده باعث ترک تحصیل دختران است، اما در ایران وضع بهتر است.<ref>- دانش‌افروز، «مطالعة تطبیقی سیاست‌گذاری آموزشی در زمینة عدالت آموزشی در دو کشور ایران و هند» 1402ش، ص107.</ref> هرچند تاسیس مدارس غیردولتی دسترسی اقشار برخوردار به امور ارزشمند اجتماعی را تسهیل کرده و بی‌عدالتی آموزشی را به‌دنبال داشته است.<ref>- احمدی و دیگران، «فرهنگ، عدالت آموزشی، کارایی آموزشی: فراتحلیل مطالعات راجع به دبیرستان‌های دولتی و غیردولتی»،  1402ش، ص118.</ref>

بسیاری از‌اندیشمندان معتقدند برای تحقق عدالت اجتماعی و بهبود تحرک اجتماعی باید عدالت آموزشی وجود داشته باشد. در صورت فقدان عدالت آموزشی، عدالت اجتماعی نیز تحقق نخواهد یافت.‌هاینمن تاکید می‌کند که عدالت آموزشی برای پیشرفت دانش‌آموزان کشورهای در حال توسعه عامل تعیین‌کننده است.<ref>- حسینی، «مسئله برابری در آموزش و پرورش»،  1389ش، ص20.</ref> کلمن نیز معتقد است تطبیق عدالت آموزشی در کشور‌ها بدون در نظر گرفتن عواملی نظیر جنس، از ضرویات جامعه است.<ref>- سرخ‌جعفر، «نابرابری‌های آموزشی و نابرابری‌های فضایی در بعد قومی و منطقه‌ای (مطالعه موردی دوره ابتدایی استان آذربایجان‌غربی در سال تحصیلی 1380-1381»،  1386ش، ص107.</ref>

هرچند طبق این تحقیق عدالت آموزشی رابطه معناداری با تعهد ندارد، اما بی‌عدالتی با بی‌تعهدی رابطه معنادار ضعیفی داشته است. معنای این تحقیق این است که عدالت آموزشی به‌تنهایی ایجاد تعهد را تضمین نمی‌کند، اما بی‌عدالتی بر بی‌تعهدی تاثیر دارد. هرچند در تعمیم نتایج این تحقیق باید احتیاط کرد.<ref>- گل‌پرور، «رابطه اخلاق و عدالت آموزشی با پرهیز از فریبکاری علمی»،  1389ش، ص64.</ref>

* آتشک، محمد، «ارزشیابی عدالت جنسیتی در نظام آموزش ایران»،  زن در توسعه و سیاست، دوره 10، شماره 4، زمستان 1391ش.

*

* ایران‌منش، محمدحسین، نقد و تفسیر قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران، کرمان، خدمات فرهنگی، 1377ش.

*

* احمدی، محمد و دیگران، «فرهنگ، عدالت آموزشی، کارایی آموزشی: فراتحلیل مطالعات راجع به دبیرستان‌های دولتی و غیردولتی»،  فصلنامه علمی جامعه‌شناسی فرهنگ و هنر، دوره پنجم، شماره 4، زمستان 1402ش.

*

* ارشدی، نگار و دیگران، «نقش مقطع ابتدایی در دستیابی به عدالت آموزشی جنسیتی در نظام آموزشی»،  فصلنامه علمی تخصصی سلامت روان در مدرسه، دوره 2، شماره 3، پائیز 1403ش.

*

* اصول انقلاب شاه و ملت، تهران، وزارت اطلاعات و جهانگردی اداره کل انتشارات، 1354ش.

*

* پهلوی، محمدرضا، بسوی تمدن بزرگ، فرانکفورت، البرز، 1389ش.

*

* جهانجونیا، شاپور و پورمنوچهری، علی، «بررسی عدالت آموزشی زنان در قوانین جمهوری اسلامی»،  پژوهش‌نامه زنان، سال دهم، شماره 2، تابستان 1398ش.

*

* حاجیان مقدم، فاطمه، امور زنان و خانواده در اسناد بالادستی، تهران، دفتر امور زنان وزارت کشور، 1395ش.

*

* حاضری، علی‌محمد و آریان‌راد، امین، «مسئله عدالت آموزشی در دهه نخست دوره جمهوری اسلامی»،  تاریخ‌نامه انقلاب، سال اول، پیاپی 1، 1396ش.

*

* حاضری، علی‌محمد، روند اعزام دانشجو در ایران، تهران، سمت، 1372ش.

*

* حاضری، علی‌محمد، مدارس غیرانتقاعی و تحرک اجتماعی (با تکیه بر مطالعه در شهرستان یزد)،  تهران، وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، 1377ش.

*

* حسینی، سیدحسن، «مسئله برابری در آموزش و پرورش»،  آیین، ‌ شماره 32 و 33، 1389ش.

*

* دانش‌افروز، امید، «مطالعة تطبیقی سیاست‌گذاری آموزشی در زمینة عدالت آموزشی در دو کشور ایران و هند» مطالعات تطبیقی تربیت معلم (کاوشنامه بین‌الملل) دورة 2، شماره 1، بهار و تابستان 1402ش.

*

* سرخ‌جعفر، اسماعیل، «نابرابری‌های آموزشی و نابرابری‌های فضایی در بعد قومی و منطقه‌ای (مطالعه موردی دوره ابتدایی استان آذربایجان‌غربی در سال تحصیلی 1380-1381» فصلنامه تعلیم و تربیت، دوره 23، شماره 3 (مسلسل91)،  1386ش.

*

* شارع‌پور، محمود، جامعه‌شناسی آموزش و پرورش، تهران، سمت، 1386ش.

*

* شرف‌زاده، محمد، انقلاب فرهنگی در دانشگاه‌های ایران، تهران، پژوهشکده امام خمینی و انقلاب اسلامی، 1383ش.

*

* صحبت‌لو، علی و غفاری، ابوالفضل، «بررسی عدالت تربیتی در نظام آموزشی کشور با استفاده نظریه عدالت راولز»،  اسلام و پژوهش‌های تربیتی، سال سیزدهم، شماره اول، پیاپی 25، بهار و تابستان 1400ش.

*

* صدیق اعلم، عیسی، تاریخ فرهنگ در ایران از آغاز تا زمان حاضر، تهران، دانشگاه تهران، 1351ش.

*

* صفار حیدری، حجت و حسین‌نژاد، رزا، «رویکردهای عدالت آموزشی) نگاهی به جایگاه عدالت آموزشی در سند تحول بنیادین نظام آموزش و پرورش ایران)»،  پژوهش‌نامه مبانی تعلیم و تربیت دانشگاه فردوسی مشهد، سال 4، شماره 1، بهار و تابستان 1393ش.

*

* فریدمن، میلتن و فریدمن، رز، آزادی انتخاب، مترجم حسین حکیم‌زاده، تهران، فرزان رز، 1378ش.

*

* قریشی خوراسگانی، مریم سادات و دیگران، «بررسی وضعیت عدالت آموزشی در مدارس دولتی شهر تهران»،  فصلنامه علمی پژوهشی مدیریت مدرسه، دوره نهم، شماره 1، 1400ش.

*

* گل‌پرور، محسن، «رابطه اخلاق و عدالت آموزشی با پرهیز از فریبکاری علمی»،  فصلنامه اخلاق در علوم و فن‌آوری، سال پنجم، شماره 1 و 2، 1389ش.

*

* مجموعه قوانین و مقررات عصر مشروطیت (1285-1289 هجری شمسی)،  تهران، روزنامه جمهوری اسلامی ایران، 1388ش.

*

* مجموعه قوانین فرهنگ و آموزش عالی، بی‌جا، بی‌نا، بی‌تا.