عدالت آموزشی

عدالت آموزشی، تناسب در توزیع امکانات و فرصت‌های آموزشی میان دختران و پسران.

عدالت آموزشی در حوزه مطالعات جنسیت از اهمیت ویژه‌ای بهره‌مند است و بحث اصلی آن ایده دسترسی عادلانه زنان و مردان به امکانات و فرصت‌های آموزشی است. هدف اصلی عدالت آموزشی بر اساس جنسیت، رفع تبعیض‌ها و موانعی است که ممکن است بر اساس جنسیت افراد وجود داشته باشد و مانع از دستیابی آن‌ها به آموزش با کیفیت شود.

رویکردها به عدالت آموزشی

تئوری‌ها در حوزه عدالت آموزشی متفاوت است و برخی از آنها با عدالت آموزشی در حوزه جنسیت سازگارتر است. سه رویکرد مساوات‌گرا، نخبه‌گرا و واقع‌گرا به عدالت آموزشی وجود دارد.

رویکرد مساوات‌گرا: در رویکرد مساوات‌گرا، همگان در استعداد تحصیلی مساوی تلقی می‌شوند و تفاوت‌ها در میزان هزینه تحصیل است. بر این مبنا باید دولت‌ها تلاش کنند هزینه‌ها را کنترل کنند تا همگان به تحصیل به‌صورت مساوی دسترسی داشته باشند.

رویکرد نخبه‌گرا: در رویکرد نخبه‌گرا، انسان‌ها در میزان استعداد تحصیلی متفاوت شمرده می‌شوند. از این‌رو باید تلاش شود امکانات بیشتر در اختیار با استعدادترین افراد قرار بگیرد.

رویکرد واقع‌گرایانه: رویکرد واقع‌گرایانه هم تفاوت استعدادها و هم میزان هزینه‌ها را قبول دارند؛ به‌عنوان مثال ممکن است در برخی شرایط، تحصیل برای زنان پرهزینه‌تر از مردان باشد، بنابراین باید این تفاوت‌ها در عدالت آموزشی در نظر گرفته شود. این رویکرد با تحقق عدالت آموزشی‌جنسیتی سازگارتر است.

تاریخچه عدالت آموزشی‌جنسیتی در جهان

تاریخ بشر از سه دوران جوامع شکار، کشاورزی و صنعتی‌ شدن عبور کرده است، هرکدام از این دوران‌ها بر نوع نگاه به تحصیل زنان تاثیر گذاشته است.

جوامع کشاورزی: نگاه‌های سنتی، آموزش زنان را مفید نمی‌دانستند و معتقد بودند شغل اصلی زنان خانه‌داری است. زنان باید تلاش می‌کردند در همان شغل وقت بیشتری صرف کنند تا در تربیت و نگهداری از فرزندان و کارهای خانه‌داری موفقیت بیشتری کسب کنند و آموزش رسمی کمک زیادی به شغل‌های اصلی زن نمی‌کرد. طبق نگاه سنتی اقتضای عدالت، عدم تضییع اوقات زنان در تحصیل بود.

رویکرد ضرورت‌ آموزش زن با حفظ تفاوت‌های جنسی: برخی دیگر معتقدند آموزش زنان و مردان ضرورت یکسانی برای جامعه دارد؛ اما باید ضمن آموزش زنان توجه خاصی به نیازهای آنان صورت بگیرد و در آموزش مردان ضرورت‌های جنس مذکر در نظر گرفته شود. زنان باید برای کسب مهارت در تربیت بهتر اولاد و آشنایی با مسائل بهداشتی و دیگر نیازهای مسائل زنانه تحصیل کنند. اقتضای عدالت، آشنا ساختن زنان با مسائل مربوط به جنس مؤنث است.

دیدگاه فمینیستی و ضرورت تحصیلات برابر زنان و مردان: انقلاب صنعتی روابط اجتماعی را دستخوش تغییرات اساسی کرد و کارهای بیرون از خانه نیازمند تحصیلات و آشنایی با مهارت‌های کارهای بیرون از خانه شد. صنایع، کارهای متناسب با توان زنان، بیرون از خانه را معرفی کردند و زنان را وادار ساختند که برای ورود به دنیای کار به تحصیلات همسان با مردان بپردازند. فمینیست‌ها از این فرایند حمایت کردند و هرگونه مخالفت با تحصیل زنان و یا تفاوت‌گذاری جنسیتی در تحصیل را غیر عادلانه شمردند.

دیدگاه‌های انتقادی فمینیستی: پس از آن که آسیب‌های نظام‌های صنعتی و کارهای زنان بیرون از خانه آشکار شد، شور و شعف اولیه به مدرنیته فروکش کرد و انتقادها مطرح شد. انتقادهای مرتبط با مسائل جنسیتی را فمینیست‌ها مطرح کردند. یکی از انتقادات این است که ساختارهای موجود تحت‌تاثیر نگاه‌های مردانه شکل گرفته است، برای تحق عدالت آموزشی در حوزه جنسیت باید این ساختارهای مردانه از بین بروند. گروهی دیگر معتقدند که بخش اصلی نظام صنعتی، نظام سرمایه‌داری است و باید این نظام اصلاح شود و تغییر کند تا بتوان عدالت جنسیتی در دنیای معاصر را تحقق بخشید.

تاریخچه عدالت آموزشی در ایران

از نظر تاریخی اولین تلاش برای تحقق عدالت آموزشی در ایران به دوره مشروطه بر می‌گردد. در ماده نوزدهم متمم قانون اساسی مصوب ۱۳۲۴ق، تحصیل و تاسیس مدارس با مخارج ملی و دولتی اجباری شد و در قانون اساسی ۱۳۲۹ق، نیز بر این مسئله تاکید شد. هرچند نبود منابع کافی در آن زمان مانع تحقق این اصل قانونی شد.

در دوره مشروطه سی دانشجو به اروپا اعزام شدند. در سال ۱۳۱۲ش، تحصیل در دبستان‌های دولتی رایگان اعلام شد، اما عدالت آموزشی عملا تحقق نیافت، چرا که در سال ۱۳۰۷ش، در کل ایران در دوره متوسطه تنها کمتر از ۱۵۰ نفر فارغ‌التحصیل شده بودند.

عملا تا اوایل دهه ۱۳۵۰ش، دولت پهلوی هزینه‌های تحصیل رایگان را به‌عهده نمی‌گرفت و در آن زمان تنها با درآمدهای ناشی از لغو قرارداد کنسرسیوم، آموزش رایگان و اجباری برای مقاطع ابتدایی، راهنمایی و متوسطه مطرح شد. با این حال در سال تحصیلی ۱۳۴۸-۱۳۴۹ش، تنها ۸ درصد از دانشجویان آموزش عالی از طبقات محروم و روستایی بودند و بقیه آنها قادر به تامین هزینه‌های آموزش نبودند.

بعد از انقلاب نیز در اصل سوم قانون اساسی بر تحصیل رایگان تا پایان دوره متوسطه تاکید شد. همچنین بر اساس قوانین، آموزش عالی نیز رایگان باقی مانده است. هرچند با تاسیس مدارس و دانشگاه‌های خصوصی مسئله تحقق عدالت آموزشی دوباره مطرح شد. برخی به سند تحول بنیادین نظام آموزش و پرورش ایران اشکال کرده‌اند که به ارتباط تامین عدالت آموزشی و جنسیت به‌اندازه‌ کافی توجه نکرده است.

در حال حاضر در ایران طبق برخی تحقیقات عدالت آموزشی‌جنسیتی در گروه افراد ۶ تا ۳۵ ساله‌ها وجود دارد. در گروه‌های سنی بالاتر از ۳۵ ساله‌ها، عدالت آموزشی از نظر جنسی به ضرر دختران و زنان است. از جهت مقطع تحصیلی، در مقطع ابتدایی عدالت آموزشی میان جنس‌ها برقرار است. در مقاطع راهنمایی، متوسطه و عالی عدالت آموزشی به ضرر جنس مؤنث است و تنها مقطع پیش دانشگاهی به ضرر جنس مذکر بوده است.

قوانین عدالت آموزشی ‌جنسیتی در ایران

اصول ۲۰ و ۲۱ قانون اساسی و همچنین سند چشم‌انداز جمهوری اسلامی ایران معطوف به این مسئله است. در منشور حقوق و مسئولیت‌های زنان در جمهوری اسلامی ایران مصوب شورای عالی انقلاب مورخ ۳۱ شهریور ۱۳۸۳ش نیز بر عدالت آموزشی در حوزه جنسیت تاکید شده است. طبق مصوبات شورای عالی انقلاب فرهنگی (شورای اجتماعی‌فرهنگی زنان) نیز حق دسترسی عادلانه زنان به آموزش به‌رسمیت شناخته شده است.

طبق اصل ۳۰ قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران، دولت موظف است وسایل آموزشی رایگان را به‌صورت برابر در اختیار زنان و مردان قرار دهد. در برنامه چهارم توسعه اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی توجه خاصی به دسترسی برابر آموزشی برای دختران به‌ویژه در مناطق محروم شده است.

کشورهای بسیاری از جمله ایران در سـال ۲۰۰۰م، در اجـلاس جهانی آموزش در داکار سنگال، عضو و متعهد به اجرای برنامه آموزش برای همـه شدند. در‌ایـن برنامـه مقـرر شد تـا سـال ۲۰۱۵م، عـدالت جنسیتی در دسترسی به آموزش محقق شود. بلافاصـله سـند دیگـری بـا عنـوان آرمان‌ها و اهداف توسعه هزاره در سازمان ملل به تصویب اعضا از جمله ایران رسید که یکی از اهداف آن، حذف بی‌عدالتی جنسیتی در آموزش ابتدایی و راهنمایی تـا سـال۲۰۰۵م و در تمام سطوح تحصیلی تا سال ۲۰۱۵م است.

مؤلفه‌های عدالت آموزشی ‌جنسیتی

برای حصول عدالت آموزشی باید چند نوع برابری در جامعه وجود داشته باشد:

• برابری اجتماعی در جهات مختلف؛
• برابری فرصت‌های آموزشی برای مردان و زنان؛
• برابری میان طبقات، اقوام و نژادها؛
• برابری میان شهرها و روستاها.

عوامل مؤثر بر عدالت آموزشی ‌جنسیتی

مؤثرترین عوامل بر عدالت آموزشی در حوزه جنسیت سه دسته است:

• شرایط، امکانات و منابعی که از طرف مقامات آموزشی به محصلان می‌رسد، مانند معلم، کلاس، ابزارهای آموزشی و برنامه درسی؛
• خصوصیات دانش‌آموزان و محصلان، مانند خصوصیات خانوادگی و طبقاتی؛
• ویژگی‌های محیط تحصیلی: نوع نگاه به تحصیل زنان و مردان، وجود یا عدم فضای جنسیتی در محیط‌های تحصیلی.

راه‌های تحقق عدالت آموزشی ‌جنسیتی

اختصاص سهمیه برای اقشار آسیب‌پذیر

منطق سهمیه‌بندی این است که در توزیع فرصت‌های آموزشی به‌جای عواملی نظیر طبقه و درآمد بر میزان هوش، استعداد و تلاش تاکید شود، به‌عنوان مثال طبقات بالاتر یا جنسیت‌ خاصی، فرصت‌های آموزشی بیشتر نداشته باشند، بلکه تلاش بیشتر هر فرد از هر جنسی، چنین فرصت‌هایی را فراهم کند.

برای تحقق این هدف، در سیستم آموزشی ایران از سهمیه برای برقراری عدالت آموزشی استفاده شده است. اولین سهمیه به سال ۱۳۴۸ش، مربوط است که طبق آن دانشگاه‌های شهرستان حدود ۵۰ درصد ظرفیت دانشگاه را از دواطلبان محلی پر می‌کردند. در سال ۱۳۶۱ش، سهمیه‌بندی از طریق تقسیم کشور به سه گروه و در سال ۱۳۶۳ش، به پنج گروه انجام شد و بعد از جنگ سهمیه‌هایی همچون خانواده شهدا و جانبازان اضافه شد.

منطق قرار دادن سهمیه این است که دولت قادر به توزیع عادلانه امکانات نیست و برای جبران قصور سهمیه وضع می‌کند. سهمیه برای جبران قسمتی از آسیب‌ها است. البته در سهمیه‌بندی در ایران توجه خاصی به مسئله جنسیت نشده است.

گسترش آموزش دولتی

نظریه انتقادی معتقد است آموزش، امری فردی است و اشخاص برای رسیدن به منافع شخصی به تحصیل می‌پردازند. پس بهتر است آموزش خصوصی توسعه یابد. از این منظر آموزش دولتی نه‌تنها در راستای تحقق عدالت اجتماعی نیست؛ بلکه ابزار تحقق استبداد و حکومت‌های خودکامه است.

برخی دیگر بر این باورند که آموزش، کالای عمومی است و به طبقه یا جنسیت خاصی تعلق ندارد و برای آن‌که به کالای لوکس مبدل نشود‏، بهتر است از خلال آموزش دولتی تحقق بیابد.

طراحی مدارس هوشمند

این مدارس امکانات تحصیلی و آموزشی بیشتری برای تحقق عدالت دارند، برنامه ‌درسی انعطاف‌پذیر، شیوه‌های نوین درسی، توجه به استعدادها‌ و قابلیت‌های محصلان، توجه به نیازها و شرایط محصلان باعث توجه به نقش جنسیت و تفاوت‌های جنسی است. خصایص فوق در مدارس هوشمند، امکان برقراری عدالت آموزشی را بیشتر از سایر مدارس فراهم می‌کند.

بروزرسانی قوانین عدالت آموزشی‌ جنسیتی

باید نمایندگانی از همه دستگاه‌های ذی‌ربط قوانین مرتبط با عدالت آموزشی در حوزه جنسیت بازبینی کنند و قوانین را کاربردی سازند و قوانین غیرقابل اجرا را حذف کنند و چالش‌های فقهی و حقوقی قوانین را مورد بررسی قرار دهند.

موانع تحقق عدالت آموزشی‌ در ایران

از جهت اجرایی، موانعی برای عدالت آموزشی در حوزه مربوط به جنسیت وجود دارد که عمده‌ترین آنها در سه دسته خلاصه می‌شود:

1. عدم بروزرسانی مناسب مبانی و محتویات قانونی مرتبط با عدالت آموزشی در حوزه جنسیت؛
3. عدم نظارت جدی و مستمر بر اجرای دقیق مواد قانونی مرتبط با عدالت جنسیتی در جامعه؛
5. عدم ضمانت اجرایی مناسب برای مواد قانونی مرتبط.

مطالعات تطبیقی نشان می‌دهد که وضعیت برخی کشورهای دیگر نیز از نظر نابرابری آموزشی‌جنسیتی مناسب نیست؛ به‌عنوان مثال در هند فقر خانواده باعث ترک تحصیل دختران است، اما در ایران وضع بهتر است. هرچند تاسیس مدارس غیردولتی دسترسی اقشار برخوردار به امور ارزشمند اجتماعی را تسهیل کرده و بی‌عدالتی آموزشی را به‌دنبال داشته است.

پیامدهای تحقق عدالت آموزشی ‌جنسیتی

زمینه‌سازی برای تحقق عدالت اجتماعی

بسیاری از‌ اندیشمندان معتقدند برای تحقق عدالت اجتماعی و بهبود تحرک اجتماعی باید عدالت آموزشی وجود داشته باشد. در صورت فقدان عدالت آموزشی، عدالت اجتماعی نیز تحقق نخواهد یافت.‌هاینمن تاکید می‌کند که عدالت آموزشی برای پیشرفت دانش‌آموزان کشورهای در حال توسعه عامل تعیین‌کننده است. کلمن نیز معتقد است تطبیق عدالت آموزشی در کشور‌ها بدون در نظر گرفتن عواملی نظیر جنس، از ضرویات جامعه است.

زمینه‌سازی برای پای‌بندی به ارزش‌ها

بر اساس برخی تحقیقات چنانچه عدالت آموزشی وجود داشته باشد، دانشجویان این پیام را از محیط دریافت خواهند کرد که ارزش‌ها و هنجارهای اجتماعی دارای اهمیت هستند و آنان نیز باید خود را با این محیط ارزشی تطبیق دهند. در حالی‌که اگر عدالت آموزشی رعایت نشود، دانشجویان پیام بی‌اهمیتی ارزش‌ها و هنجارها را از محیط تحصیلی دریافت خواهند کرد.

هرچند طبق این تحقیق، عدالت آموزشی رابطه معناداری با تعهد ندارد، اما بی‌عدالتی با بی‌تعهدی رابطه معنادار ضعیفی داشته است. معنای این تحقیق این است که عدالت آموزشی به‌تنهایی ایجاد تعهد را تضمین نمی‌کند، اما بی‌عدالتی بر بی‌تعهدی تاثیر دارد. هرچند در تعمیم نتایج این تحقیق باید احتیاط کرد.

منابع

• آتشک، محمد، «ارزشیابی عدالت جنسیتی در نظام آموزش ایران»، زن در توسعه و سیاست، دوره 10، شماره 4، زمستان 1391ش.
• ایران‌منش، محمدحسین، نقد و تفسیر قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران، کرمان، خدمات فرهنگی، 1377ش.
• احمدی، محمد و دیگران، «فرهنگ، عدالت آموزشی، کارایی آموزشی: فراتحلیل مطالعات راجع به دبیرستان‌های دولتی و غیردولتی»، فصلنامه علمی جامعه‌شناسی فرهنگ و هنر، دوره پنجم، شماره 4، زمستان 1402ش.
• ارشدی، نگار و دیگران، «نقش مقطع ابتدایی در دستیابی به عدالت آموزشی جنسیتی در نظام آموزشی»، فصلنامه علمی تخصصی سلامت روان در مدرسه، دوره 2، شماره 3، پائیز 1403ش.
• اصول انقلاب شاه و ملت، تهران، وزارت اطلاعات و جهانگردی اداره کل انتشارات، 1354ش.
• پهلوی، محمدرضا، بسوی تمدن بزرگ، فرانکفورت، البرز، 1389ش.
• جهانجونیا، شاپور و پورمنوچهری، علی، «بررسی عدالت آموزشی زنان در قوانین جمهوری اسلامی»، پژوهش‌نامه زنان، سال دهم، شماره 2، تابستان 1398ش.
• حاجیان مقدم، فاطمه، امور زنان و خانواده در اسناد بالادستی، تهران، دفتر امور زنان وزارت کشور، 1395ش.
• حاضری، علی‌محمد و آریان‌راد، امین، «مسئله عدالت آموزشی در دهه نخست دوره جمهوری اسلامی»، تاریخ‌نامه انقلاب، سال اول، پیاپی 1، 1396ش.
• حاضری، علی‌محمد، روند اعزام دانشجو در ایران، تهران، سمت، 1372ش.
• حاضری، علی‌محمد، مدارس غیرانتقاعی و تحرک اجتماعی (با تکیه بر مطالعه در شهرستان یزد)، تهران، وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، 1377ش.
• حسینی، سیدحسن، «مسئله برابری در آموزش و پرورش»، آیین، ‌ شماره 32 و 33، 1389ش.
• دانش‌افروز، امید، «مطالعة تطبیقی سیاست‌گذاری آموزشی در زمینة عدالت آموزشی در دو کشور ایران و هند» مطالعات تطبیقی تربیت معلم (کاوشنامه بین‌الملل) دورة 2، شماره 1، بهار و تابستان 1402ش.
• سرخ‌جعفر، اسماعیل، «نابرابری‌های آموزشی و نابرابری‌های فضایی در بعد قومی و منطقه‌ای (مطالعه موردی دوره ابتدایی استان آذربایجان‌غربی در سال تحصیلی 1380-1381» فصلنامه تعلیم و تربیت، دوره 23، شماره 3 (مسلسل91)، 1386ش.
• شارع‌پور، محمود، جامعه‌شناسی آموزش و پرورش، تهران، سمت، 1386ش.
• شرف‌زاده، محمد، انقلاب فرهنگی در دانشگاه‌های ایران، تهران، پژوهشکده امام خمینی و انقلاب اسلامی، 1383ش.
• صحبت‌لو، علی و غفاری، ابوالفضل، «بررسی عدالت تربیتی در نظام آموزشی کشور با استفاده نظریه عدالت راولز»، اسلام و پژوهش‌های تربیتی، سال سیزدهم، شماره اول، پیاپی 25، بهار و تابستان 1400ش.
• صدیق اعلم، عیسی، تاریخ فرهنگ در ایران از آغاز تا زمان حاضر، تهران، دانشگاه تهران، 1351ش.
• صفار حیدری، حجت و حسین‌نژاد، رزا، «رویکردهای عدالت آموزشی) نگاهی به جایگاه عدالت آموزشی در سند تحول بنیادین نظام آموزش و پرورش ایران)»، پژوهش‌نامه مبانی تعلیم و تربیت دانشگاه فردوسی مشهد، سال 4، شماره 1، بهار و تابستان 1393ش.
• فریدمن، میلتن و فریدمن، رز، آزادی انتخاب، مترجم حسین حکیم‌زاده، تهران، فرزان رز، 1378ش.
• قریشی خوراسگانی، مریم سادات و دیگران، «بررسی وضعیت عدالت آموزشی در مدارس دولتی شهر تهران»، فصلنامه علمی پژوهشی مدیریت مدرسه، دوره نهم، شماره 1، 1400ش.
• گل‌پرور، محسن، «رابطه اخلاق و عدالت آموزشی با پرهیز از فریبکاری علمی»، فصلنامه اخلاق در علوم و فن‌آوری، سال پنجم، شماره 1 و 2، 1389ش.
• مجموعه قوانین و مقررات عصر مشروطیت (1285-1289 هجری شمسی)، تهران، روزنامه جمهوری اسلامی ایران، 1388ش.
• مجموعه قوانین فرهنگ و آموزش عالی، بی‌جا، بی‌نا، بی‌تا.