جنسیت و شکاف دستمزد

جنسیت و شکاف دستمزد؛ تفاوت درآمدی بین زنان و مردان در بازار کار.

شکاف دستمزد میان زنان و مردان، متأثر از عوامل متنوعی است که منجر به تبعیض جنسیتی می‌شود. هرچند تلاش‌هایی برای برابری دستمزد زنان با مردان در سطح جهان انجام شده است؛ اما در عمل هنوز زنان دچار تبعیض جنسیتی هستند که برخی از آن به مجازات مادری تعبیر می‌کنند. تشابه‌نگری در حوزه اشتغال و عدم توجه به عدالت جنسیتی، مبنای اصلی مشکلات زنان شاغل است؛ زیرا الزامات زنانگی زنان مستلزم ناتوانی آنها در رقابت با مردان در عرصه اشتغال است؛ چون ساختار وجودی زن نه برای کارهای دشوار بیرونی که متناسب با ایفای نقش‌های مادرانه و همسرانه است و از همین خاستگاه؛ عواملی شکل‌می‌گیرد که به‌طور طبیعی موجب کاهش دستمزد زنان نسبت به مردان می‌شود.

مفهوم‌شناسی

دستمزد از مفاهیم حقوق کار است که ایجاد رابطه حقوقی بین مزددهنده و مزدگیرنده را متبادر می‌کند. از دستمزد به‌عنوان اجرت، مزد، حق‌السعی و حقوق نیز تعبیر می‌شود. شکاف دستمزد میان زنان و مردان، مفهومی عمدتا ناظر به تبعیض جنسیتی در حوزه اشتغال بوده و حاکی از نابرابری جنسیتی در فرصت‌ها، نوع مشاغل و سطح پرداخت برای مقدار مساوی کار و بازدهی برابر است. شکاف دستمزد زن و مرد، یکی از مهم‌ترین نمادهای تبعیض جنسیتی است که علیه زنان اعمال می‌شود.

محققین؛ شکاف جنسیتی دستمزد را دارای دو بخش دارا و فاقد توضیح می‌دانند؛ بخش توضیح‌داده شده ناظر به مواردی است که با سرمایه انسانی از قبیل تحصیلات، مهارت و تجربه توجیه می‌شود و باقی مانده به بخش توضیح‌داده نشده معروف است، اندیشمندان غالبا درصدد توجیه این بخش بوده و آن را عمدتا به عوامل مختلفی از جمله تبعیض، تفاوت‌های طبیعی و روان‌شناختی زنان و مردان نسبت می‌دهند.

قانون تساوی دستمزد

سازمان بین‌المللی کار طی مقاوله‌نامه‌های، اصل برابری دستمزد را به‌رسمیت شناخته و در جهت تحقق آن تلاش می‌کند. در اعلامیه اسلامی حقوق بشر نیز بر اجرت مساوی در مقابل کار مساوی زن و مرد تأکید شده است. برخی محققین؛ قبول مقاوله سازمان ملل توسط ایران را مستلزم آن می‌داند که زنان ایرانی باید از دستمزد یک‌سان با مردان برخوردار باشند.

فراتر از آن در قانون کار ایران بر برابری دستمزد تصریح شده است؛ طبق مادهٔ ۱۳، برای انجام کار مساوی که در شرایط مساوی در یک کارگاه انجام می‌شود، باید به زن و مرد مزد مساوی پرداخت شود. برخی محققین معتقدند؛ نظام حقوقی ایران هرچند برابری دستمزد را مورد توجه قرار می‌دهد؛ اما با توجه به تفاوت‌هایی طبیعی زنان و مردان بر عدالت تاکید داشته و رعایت این تفاوت‌ها را در حوزه مشاغل، مستلزم عدالت‌جنسیتی می‌داند.

بر مبنای پژوهش‌های انجام شده، به‌رغم تمهیدات قانونی برای برابری دستمزد مردان و زنان در سطح جهان؛ اما پیشرفت در کاهش شکاف دستمزد جنسیتی اندک و اعمال آن در عمل از سوی کشورها دشوار بوده است.

شکاف جنسیتی دستمزد در جهان

بر اساس آمار مجمع جهانی اقتصاد، در تمام کشورهای دنیا زنان کمتر از مردان درآمد دارند. همچنین زنان کمتر از مردان از ترفیع و ارتقای رتبه و پایه برخوردار می‌شوند. زنان با تحصیلات برابر با مردان نیز دستمزد کمتری دریافت می‌کنند که نشان‌دهنده تبعیض جنسیتی است.

در سطح جهان، زنان به‌طور متوسط حدود ۲۰٪ کمتر از مردان دستمزد می‌گیرند. شکاف دستمزد جنسیتی در اتحادیه اروپا در سال ۲۰۱۳م. ۱۶٪ بود، با تلاش‌های که انجام شد این شکاف کاهش یافت و طبق آمار یورواستات، در سال ۲۰۲۳م. زنان اروپایی ۱۲٪ کمتر از مردان درآمد دارند. در آمریکا در یک شغل مشابه، زنان ۲۰٪ کمتر از مردان دستمزد دریافت می‌کنند.

در کشورهای در حال توسعه نیز شکاف دستمزد شایع بوده و بسیاری از عوامل بالقوه همچون هنجارها، ترجیحات و انتظارات در آنها برجسته‌تر است. بر مبنای پژوهش‌ها؛ اغلب زنان در کشورهای توسعه‌یافته و در حال توسعه، به‌طور متوسط حدود سه چهارم دستمزد مردان را برای کار یکسان، دریافت می‌کنند.

شکاف جنسیتی دستمزد در ایران

بر مبنای مطالعات انجام شده؛ شکاف دستمزد در بازار کار ایران ۲۵٪ به‌نفع مردان برآورد شده است، هرچند این شکاف در بخش دولتی وجود ندارد؛ اما در بخش خصوصی، تبعیض جنسیتی علیه زنان زیاد است و در سال‌های ۱۳۸۴ تا ۱۳۹۰ش. این تفاوت به ۷۰٪ می‌رسید. تحقیقی در سال ۱۳۹۳ش. نشان می‌دهد که زنان ایرانی به‌طور متوسط برای هر ساعت کاری ۸۱۸۷ ریال دستمزد کمتری از مردان دریافت می‌کردند. آمار سال ۲۰۱۵م. سازمان ملل حاکی از کاهش نابرابری جنسیتی در ایران است.

شکاف جنسیتی دستمزد در ایران تا سال۱۳۹۵ش. روند کاهشی را طی کرده اما در سال۱۴۰۰ش. نسبت به سال۱۳۹۵ش. تقریبا ثابت بوده است. این یافته‌ها حاکی از دستیابی زنان به امکانات آموزشی است که شکاف جنسیتی دستمزد ناشی از شکاف سرمایه انسانی بین زنان و مردان را کاهش داده است. برخی تحقیقات نشان می‌دهد که شکاف دستمزد جنسیتی در مناطق مختلف ایران متفاوت بوده و در دامنه ۸٪ تا ۵۰٪ قابل ردیابی است.

خاستگاه شکاف جنسیتی دستمزد

بر مبای برخی دیدگاه‌ها؛ تفاوت دستمزد زنان با مردان ریشه در تفاوت‌های طبیعی آنها داشته و به‌تبع آن به تفاوت در بازده مربوط می‌شود؛ زیرا زن به‌لحاظ جسمی موجود ظریفی است، کارهای سنگین، خارج از ظرفیت زنانه به‌شمار آمده و مادری ویژگی طبیعی اوست، چنین ویژگی‌هایی در مواردی موجب خارج شدن زنان از بازار کار یا اشتغال به کارهای انعطاف‌پذیری می‌شود و همین امر در میزان دریافت دستمزد آنها مؤثر است؛ لذا در کشورهایی که حتی با اعطای مرخصی والدینی، پدران هم در مراقبت از فرزند همکاری می‌کنند، هرچند شکاف دستمزد میان زنان و مردان را کمتر کرده‌اند؛ اما از برداشتن آن عاجز هستند. چون زنان و مردان توانمندی‌های متفاوتی داشته و متناسب با آن، مشاغلی را انتخاب می‌کنند و ازاین‌رو، دریافتی‌های متفاوتی نیز خواهند داشت.

بر مبنای نظریه سرمایه انسانی نیز که بر انتخاب‌های فردی تأکید می‌کند افراد با توجه به سرمایه انسانی و محاسبه هزینه‌ها و منافع تصمیم می‌گیرند. ترجیحات زنان برای مشاغل کم‌درآمد و سازگار با طبیعت زنانه، منجر به موقعیت پایین‌تر آنها در سلسله مراتب درآمدی می‌شود.

دیدگاه‌های نظری

سرمایه انسانی

مطابق نظریه سرمایه انسانی، دستمزد تابع سرمایه‌گذاری است و افراد به هر میزان که برای تحصیلات، کسب مهارت و تجربه سرمایه‌گذاری کرده باشند به همان میزان از دستمزد بیشتری نیز برخوردار خواهند بود.

کسب مهارت‌های شغلی

بر مبنای مطالعات انجام شده؛ مردان نسبت به زنان از سرعت مهارت‌آموزی شغلی بالاتری برخوردار بوده و در مشاغل پیچیده‌تر یا نیازمند به قدرت فیزیکی، سطح مهارت و توانمندی آنها بیشتر است. مردان سریع‌تر موقعیت‌های شغلی اولیه خود را ترک کرده و در نتیجه، دستمزد آنها حدود ۶۰ تا ۷۰٪ سریع‌تر در مراحل اولیه حرفه‌ای رشد می‌کند. محققین؛ پیشرفت سریع مردان را عمدتا به واسطه سرعت بالاتری آنها در ترفیعات شغلی درون‌کارخانه‌ای و برون‌کارخانه‌ای توضیح می‌دهند.

ویژگی‌های روانشناختی

مردان به مشاغلی دارای دستمزد بالاتر تمایل داشته و زنان به‌دلایل عمدتا طبیعی و مهارتی به مشاغلی با دستمزد کمتری قانع هستند؛ لذا حضور زنان در این‌گونه مشاغل بیش از مردان است.

بررسی‌های بازار نیروی کار کشورهای توسعه‌یافته نیز نشان‌دهند آن است که بیش از ۴۰٪ از پویایی شکاف دستمزد در طول دوره زندگی زنان و مردان به‌خاطر این است که مردان ماهرانه‌تر از زنان می‌توانند به شرکت‌هایی بروند که پرداختی‌های بالاتر از میانگین دارند.

نقش‌های اجتماعی

زنان هرچند بیشتر از مردان در هفته کار می‌کنند؛ اما ساعات کاری آنها بیشتر صرف کارهای خانه‌داری می‌شود؛ زنان کمتر در سطح مدیریت سازمانی حضور داشته و همین امر نقش جدی در کاهش دستمزد آنها دارد. برخی معتقدند؛ این امر مربوط به باور عمومی شده و اغلب جوامع اقبال کمتری به تصدی مدیریت توسط زنان دارند. بر مبنای مطالعات انجام شده؛ شکاف جنسیتی دستمزد با افزایش سال‌های خدمت، بیشتر می‌شود. بیش از ۴۰٪ از تشدید این شکاف ناشی از این دانسته شده است که مردان عمدتا وارد مشاغلی می‌شوند که دستمزدهای بالاتری دارند. الزامات نقش‌های اجتماعی برای حضور بیشتر زنان در مشاغلی با درآمد کمتر؛ اما انعطاف‌پذیر، موجب جنسیتی شدن برخی مشاغل می‌شود و در هر شغلی که زنان بیشتر ورود کنند دستمزد آن نسبت به مشاغل مردانه کاهش می‌یابد. عنصر بنیادین در این ارتباط نقش‌های جنسیتی در نهاد خانواده است؛ طبق مطالعات انجام شده در اروپا، مردان متاهل نسبت به همتایان مجرد خود، رشد دستمزد، نرخ جابه‌جایی و ترفیع شغلی بالاتری دارند؛ چون ازدواج انگیزه کاری مردان را تقویت کرده و موجب تغییر فرصت‌های جدید برای آنها می‌شود، در حالی‌که ازدواج تأثیری منفی بر دستمزد زنان دارد.

تبعیض‌های ناروا

تبعیض جنسیتی یعنی شکاف دستمزد در شرایط کاری مشابه از دیگر عواملی کمتر بودن دستمزد زنان است. تبعیض جنسیتی که نقش مهمی در شکاف دستمزد زنان و مردان دارد، ناشی از نظام فرهنگی است؛ کم‌ارزش دانستن کار زن نسبت به مرد، موجب اختصاص دستمزد کمتر به زنان از سوی کارفرمایان می‌شود. مطالعه‌ای که توسط انجمن آمریکایی زنان دانشگاه، انجام شد نشان داد که در سال ۲۰۰۰م. یک سال بعد از دریافت مدرک لیسانس، زنان فارغ‌التحصیلی که به‌صورت تمام وقت کار می‌کردند درآمدی معادل۸۰٪ درآمد مردان هم ردیف خود داشتند و زنانی که پاره وقت کار می‌کردند، تنها ۷۳% درآمد مردان پاره وقت را داشتند. این تفاوت‌ها حتی با وجود این‌که زنان و مردان از دانشگاه‌های مشابهی فارغ التحصیل می‌شدند و حتی در مواردی که زنان دارای مدرک بالاتری هم بودند، روی می‌داد.

مجازات مادری

بر مبنای تحقیقات؛ ازدواج موجب می‌شود که زنان گرفتار امور مراقبت از فرزندان شده و کارآیی آنها کمتر شود؛ لذا کارفرمایان تمایل به استخدام مردان متأهل و زنان مجرد دارند. بر اساس برآوردهای احتمالی هر کودک اضافی زیر شش سال، احتمال غیبت زن از محل کار را بیش از ۲۵٪ افزایش می‌دهد. بازگشت زنان به بازار کار پس از بچه‌دار شدن، مزد کمتر دریافت می‌کنند که از این مجازات دستمزد، به مجازات مادری یا فرزند آوری نیز تعبیر می‌شود. حال این‌که بارداری و زایمان در نگرش اسلامی؛ از ویژگی‌های فطری است که خداوند آن را مختص زنان قرار داده است و آنان در راستای انجام این مسئولیت خطیر نیازمند همیاری ویژه و برخورداری از حقوق متناسب با رسالت مادری خود هستند.

منابع

• ابن‌بابویه، محمّد، من لایحضره الفقیه، قم، دفتر انتشارات اسلامی، ۱۴۱۳ق.
• بیداربخت‌نیا، نازنین و جرجرزاده، علیرضا، «بررسی عوامل مؤثر بر تبعیض جنسیتی دستمزد در ایران»، تحقیقات اقتصادی، شماره ۲، تیر ۱۳۹۸ش.
• چشمه قصابانی، ناهید و دیگران،«ابعاد منطقه‌ای شکاف جنسیتی دستمزد شاغلان بخش دولتی و خصوصی در بازار کار شهری ایران: رویکرد تجزیهٔ نئومارک»، اقتصاد شهری، شماره۲، مهر ۱۳۹۸ش.
• حسین‌زاده، علی، «تفاوت‌های زن و مرد، نقش و کارکرد»، مجله معرفت، شماره ۱۷۴، خرداد ۱۳۹۱ش.
• شاکری حسین‌آباد، مرضیه و نصراللهی، زهرا، «اثر فن‌آوری بر شکاف جنسیتی دستمزد»، اقتصاد باثبات، شماره ۴، دی ۱۴۰۳ش.
• صبوری، نیما، «شکاف دستمزد زنان و مردان»، وب‌سایت تجارت فردا، تاریخ درج مطلب: ۲۵ اردیبهشت ۱۴۰۰ش
• کشاورز حداد، غلامرضا و علویان قوانینی،آرش، «شکاف جنسیتی دستمزد در مناطق شهری ایران»، فصلنامه پژوهش‌های اقتصادی ایران، شماره ۵۳، بهمن ۱۳۹۱ش.
• کیان‌ارثی، علی‌اصغر و سعادت، مجید، «شکاف جنسیتی درآمد: به چالش کشیدن توجیهات عقلانی، تساوی حقوق، تبعیض و محدودیت‌های مدل‌های سرمایه انسانی»، پژوهش‌حسابداری، شماره ۱۴، پاییز ۱۳۹۳ش.
• مرندی، الهه و حجازی، زهرا سادات، «حق زنان بر برابری دستمزد در آینهٔ عدالت جنسیتی با تأکید بر نظام حقوقی ایران و اسناد بین‌المللی»، زن در توسعه و سیاست، شماره ۲، تیر ۱۴۰۳ش.
• «مقایسه دستمزد زنان با مردان در کشورهای اروپایی»، سایت خبری تحلیلی عصر ایران، تاریخ درج مطلب: ۲۱ اسفند ۱۴۰۳ش.
• نوروزی، فاطمه، «واکاوی علل و عوامل مؤثر بر شکاف جنسیتی دستمزد (در پرتو اصل برابری دستمزد در حقوق بین‌المللی کار)»، پژوهش‌های حقوقی، شماره ۵۸، تیر ۱۴۰۳ش.
• هرندی، فاطمه و فلاح محسن‌خانی، زهره، «بررسی وضعیت نابرابری جنسیتی در بازار کار ایران (با استفاده از نماگرهای کار شایسته)»، مجله برنامه و بودجه، شماره ۵ آذر و دی۱۳۸۵ش.