زن در مصر باستان

زن در مصر باستان؛ منزلت انسانی و نقش‌های جنسیتی زنان در مصر باستان.

گزارشی یکسان از موقعیت زنان در مصر باستان، وجود ندارد و هر روایتی عمدتا از زاویه نگاه خاص یا با تمرکز به مقطع تاریخی خاص وضعیت آنان را منعکس می‌سازد؛ اما زنان در مصر باستان نسبت به تمدن‌های کهن دیگر از موقعیت نسبتاً بهتری برخوردار بوده‌اند؛ دلیل آن عمدتاً به وجود ایزدبانوانی ارجاع داده می‌شود که در نظام اعتقادی مصریان تقدیس می‌شدند. خانه، محل آسایش و خانواده، نهاد مطمئن برای تولید مثل تلقی می‌شد. چند همسری میان مردان رواج داشته و عمل زنا به‌شدت تقبیح می‌شد، مادری دارای حرمت بوده و جامعه‌پذیری جنسیتی در خانواده‌‌ها تعقیب می‌شد.

دوره باستانی مصر

مصر باستان، یکی از تمدن‌های تاریخی در اطراف رود نیل بود که حدود ۵۰۰۰ سال پیش، شکل گرفت و بیش از ۲۰۰۰ سال برقرار بود.

ایزدبانوان در مصر باستان

الهه‌های مصر باستان، بازتابندۀ جایگاه زن در فرهنگ و تمدن کهن و نظام اعتقادی مصریان است.

• ایزیس: در اسطوره‌شناسی مصر باستان؛ «ایزیس»، همسر اوزیرس حاکم مردگان بود. او در تصویر انسانی، سمبل همسر و مادر ایده‌آل محسوب شده و در مقام الهه و ساحره، آفریننده و مادر هستی دانسته می‌شد>
• هاتور: مادر هوروس و دایه فرمانروا بود. هاتور، از یک‌سوی مجازات کنندۀ افراد بشر دانسته می‌شد و از سوی دیگر به‌عنوان الهۀ جشن‌ها، عشق، موسیقی و رقص به‌شمار می‌رفت؛ این الهه به‌عنوان دایۀ فرعون و تجلی ملکه مورد احترام مصریان بود و به‌ همین دلیل او را به‌شکل زنی نمایش می‌دادند که تاجی از قرص خورشید داشت و دو شاخ گاو ماده احاطه‌اش کرده بودند.
• مآت: او در عین حال که حیثیت مادری، دختری و خواهری داشت، سمبل نظم جهان، عدالت و واقعیت، بنیان‌گذار قانون رفتار انسانی و ﺿﺎﻣﻦ ﺗﻌﺎدل نظام کیهانی به‌شمار می‌آمد.

جایگاه زنان در مصر باستان

بر اساس دیدگاه برخی باستان‌شناسان؛ زن ﻣﺼﺮی به‌دلیل آموزه‌های مذهبی از جایگاهی والا و همسان مرد بهره‌مند بوده است. سنگ‌نوشته‌های بسیاری از آن دوره حاکی است که ﻓﺮﻋﻮن نام ﺧﺎﻧﻮادگی خود را ﻧﻪ در کنار اﺳﻢ کوچک خود، بلکه در کنار اﺳﻢ کوچک ملکه‌اش می‌نوشت تا نشان دهد که فرمانروایی مصر، در اختیار یک زوج است نه یک مرد. زن در مواردی به مقام فرمانروایی نیز می‌رسید؛ ازجمله: مرنیث، سوبک‌نفرو یا نفروسوبک، حتشپسو، نفرتی‌تی، تااوسرت و کلئوپاترا. نفروسوبک ‌نخستین زنی بود که به مقام فرعونی رسید.

به گزارش برخی مورخین؛ در مصر باستان، حقوق زنان بیشتر از تمدن‌های دیگر محترم شمرده می‌شد. زنان از حق مالکیت برخوردار بوده و حتی می‌توانستند شوهران خود را طلاق دهند. با این حال، رئیس خانواده، پدر بود و با فوت او، پسر بزرگش رئیس خانواده می‌شد.

خاستگاه احترام به زنان در مصر باستان، نقش برجسته بانوان ایزدی در این تمدن بود. برخی پژوهشگران معتقدند موقعیت زنان مصری در مقایسه با جوامع مردسالار، بهتر دیده شده و گزارش شده است، اما درون جامعۀ مصر، زنان به‌طور طبیعی موقعیتی فروتر از مردان داشته‌اند. در آیات قرآن نیز تصریح شده است که فرعون، مردان معترض را کشته، زنان و دختران‌شان را به بردگی می‌گرفت.

حضور اجتماعی زنان در مصر باستان

بر مبنای برخی گزارش‌ها؛ زنان مصری از حقوق نسبتاً مساوی با مردان برخوردار بوده و می‌توانستند به بالاترین ﻣﻨﺎﺻﺐ حکومتی رسیده و استقلال مالی آنها به رسمیت شناخته می‌شد. در منابع دیگری به این نکته اشاره می‌شود که زنان، فقط امکان اشتغال به مشاغل خاصی را داشتند؛ زن در نبود همسرش می‌توانست مسئولیت‌های تجاری او را بر عهده گیرد. اگر زنی از طبقۀ بالای جامعه، شغلی برای خود نمی‌یافت، به‌عنوان راهبه، مشغول به کار می‌شد. زنانی با استعداد در صنعت‌های موسیقی، بافندگی و تدفین مردگان فعالیت می‌کردند. زنان نخبه می‌توانستند در منصب‌های حرفه‌ای از قبیل؛ مدیر داخلی فعالیت کنند. برخی زنان مصری در شغل‌هایی مانند طبابت و جراحی نیز فعال بودند.

منزلت دینی زنان در مصر باستان

در دورۀ ﻓﺮاﻋﻨﻪ، یک زن میﺗﻮاﻧﺴﺖ مانند مردان، ﺑﺎﻻﺗﺮﯾﻦ ﻣﻨﺎﺻﺐ روﺣﺎنی را ﻋﻬﺪه‌دار شود. ملکۀ مصری، ﻓﺮﻣﺎﻧﺮوای ﺗﻤﺎم آیین‌های ﻣﺬهبی ﺑﻮد و ﻗﺪرتﻫﺎی ﻣﻌﻨﻮی و ﻋﺒﺎدی ﺧﻮد را در اﺧﺘﯿﺎر کاﻫﻨﻪﻫﺎی اعظمی ﻗﺮار می‌داد که ﺑﻪ ﻧﯿﺎﺑﺖ از او در ﺷﻬﺮﻫﺎی ﺑﺰرگ ﻣﺮاﺳﻢ مذهبی را برگزار می‌کردند. در نظام اعتقادی مصریان، هیچ تبعیضی وجود نداشت؛ زﻧﺎن ﺛﺮوﺗﻤﻨﺪ، فقیر، ﻣﺘﺄﻫﻞ، ﺑﯿﻮه و دﺧﺘﺮان ﻣﺠﺮد، ﻫﻤﻪ میﺗﻮاﻧﺴﺘﻨﺪ ﺑﻪ ﻋﻀﻮﯾﺖ پرستش‌گاه‌ها درآیند یا در اﺟﺮای ﻣﺮاﺳﻢ ﻣﺬهبی شرکت جویند.

کاﻫﻨﻪﻫﺎی ﺑﺰرگ ﺑﺎ اﻟﻘﺎب ﻣﺨﺘلفی از ﺟﻤﻠﻪ «ﻫﻤﺴﺮ»، «ﺣامی»، «اریکهﺳﻠﻄﻨﺖ»، یا «ﻣﺎدر ﺧﺪا» نامیده می‌شد. نفرتی‌تی همسر آخناتون فرعون، به دلایلی به مطالعه معارف دینی و ایدئولوژی‌های مختلف می‌پرداخت، او نخستین کسی بود که به خدای شوهرش ایمان آورد و زمانی که آخناتون برای مقابله با قدرت آمون تصمیم گرفت آیین یکتاپرستی را ترویج دهد، همسر و مادرش به‌عنوان اولین و مهم‌ترین حامی از وی پشتیبانی کردند.

سنت ازدواج در مصر باستان

به اعتقاد برخی محققین؛ زنان و مردان مصری در امر ازدواج آزاد بوده و هیچ قانونی دختران را به ازدواج، مجبور نمی‌کرد. دختران در سنی ازدواج می‌کردند که با مهارت‌های همسری و مادری، آشنا شده باشند. در فرهنگ مصریان، پیوند ازدواج و طلاق وجود داشته و زنا ممنوع بوده است. دربارۀ وجود مراسم ازدواج گزارش متقنی از دوره‌های اولیه مصر باستان، وجود ندارد و برخی بر این باورند که هرگاه یک زوج، زندگی زیر یک سقف را شروع می‌کردند زن و شوهر محسوب می‌شدند. مصریان، خانواده را منبع اصلی خوشی دانسته، ازدواج و تولید مثل را امور مطلوب می‌دانستند.

به گزارش مورخین؛ یکی از الگوهای زناشویی در مصر باستان، ازدواج موقت بود و برخی افراد برای مدت معینی با همدیگر ازدواج می‌کردند. زنان به‌دلیل استقلال مالی، می‌توانستند به اراده خود تا آخر عمر مجرد بمانند بی‌آنکه تحت حمایت مردی درآیند.

ازدواج با محارم در مصر باستان

بر مبنای برخی منابع تاریخی؛ فراعنه غالباً با خواهر یا دختر خود ازدواج می‌کردند و دلیل آن را پاکیزه نگاه‌داشتن خون خاندان سلطنتی می‌دانستند. رسم همسری با خواهران از فرعون در سطح جامعه سرایت کرد؛ گفته شده است که در قرن دوم میلادی، دو سوم ساکنان آرسینوئه از این قاعده پیروی می‌کردند. در شعر مصر باستان کلمات «برادر» و «خواهر» معنای عاشق و معشوق را تداعی می‌کرد. فرعون، زنان دیگری نیز داشت که از میان اسیران برمی‌گزید یا به او هدیه می‌شد؛ یکی از اسیران نهرینه، دختر بزرگ خود را، با سیصد دختر جوان، به‌عنوان هدیه برای آمنحوتپ سوم فرستاد.

برخی محققین معتقدند؛ ازدواج با محارم عمدتاً ناشی از بی‌بندوباری جنسی بوده است؛ به‌عنوان مثال، بطلمیوس دوم، به‌دلیل هوس‌رانی، همسرش را طرد و با خواهرش «ارسی نوئه» ازدواج کرد.

نقش‌های خانوادگی زن در مصر باستان

پژوهشگران از روی نقاشی‌های برجای مانده بر قبرها دریافته‌اند که زنان مصری، نقش‌های همسری و مادری را نقش اصلی خود می‌دانستند و شوهر، ریاست منزل را به عهده داشته است. همچنین با استناد به نقاشی‌های باقی‌مانده از دوره مصر باستان، گفته شده است که زنان اشراف‌زاده کار نمی‌کردند؛ اما زنان دیگر به کارهایی چون آشپزی، کار در مزرعه، اجرای موسیقی، رقاصی، فاحشگی و مانند آن می‌پرداختند. بر مبنای برخی‌گزارش‌ها؛ نفرتی‌تی همسر آخناتون در امور خیاطی، گلدوزی و آشپزی مهارت جدی داشته است.

با ارجاع به مستندات تاریخی؛ مصریان از زندگی خانوادگی منظم برخوردار بودند و طلاق به‌ندرت اتفاق می‌افتاده است. هرگاه زنی مرتکب زنا می‌شد، شوهر می‌توانست، او را بدون دادن هیچ حقی از خانه خود بیرون کند.

مقام مادری در مصر باستان

بر مبنای گزارش محققین؛ ﻣﺎدران ﻓﺮاﻋﻨﻪ نقش اساسی در اﯾﺠﺎد و دوام ﻗﺪرت‌های سیاسی داشتند. سنگ‌نوشته‌هایی از مصر باستان وجود دارد که نشان می‌دهد؛ پسران، خود را به ‌جای پدر با نام مادر معرفی می‌کردند. افراد مهم عمدتا در آرام‌گاه‌های خود، چهرۀ مادران‌شان را به تصویر می‌کشیدند تا او را تا ابد همراه خود داشته‌ باشند. در اندرزهای اخلاقی به فرزندان سفارش می‌شده که هرگز مادرت را فراموش نکرده و او را را احترام کن که او برای رشد و بالندگی تو زحمات فراوانی کشیده است.

جامعه‌پذیری جنسیتی در مصر باستان

به گزارش منابع تاریخی؛ هرچند در مصر باستان موالید به‌قدری زیاد بوده که برخی توانگران به‌سختی می‌توانستند حساب فرزندان خود را نگاه دارند؛ اما در عین حال سعی خانواده‌ها بر تربیت فرزندان بوده است؛ ﻣﺎدران ﻣﺼﺮی ﻫﻤﻮاره دﺧﺘﺮان ﺧﻮد را زﯾﺮ ﻧﻈﺮ داشتند ﺗﺎ ﻣﯿﺰان ﺗﻮاﻧﺎیی آنها را در زﻣﯿﻨﻪﻫﺎی مختلفی همچون یادگیری آواز، ﻧﻮاﺧﺘﻦ ﺳﺎز، نخ‌ریسی و ﺑﺎﻓﺘﻦ درﯾﺎﺑﻨﺪ. پسران عمدتا برای کشاورزی و صنعت‌گری آموزش دیده و معمولاً راه پدران خود را دنبال می‌کردند؛ اما دختران برای مادر شدن آموزش دیده و کارهای خانگی را از مادران‌شان می‌آموختند.

منابع

• قرآن کریم
• «جایگاه و نقش زنان در مصر»، پایگاه تخصصی تحلیلی جامعه و فرهنگ ملل، تاریخ بازدید مطلب: 1 فروردین 1404ش.
• ﺟﻮاﻫﺮی، ﺑﻬﺎره، «جایگاه زن در تمدن فراعنه با تأکید ﺑﺮ ﻧﺘﺎﯾﺞ ﺑﺎﺳﺘﺎنﺷﻨﺎﺳﺎنۀ دورۀ امپراطوی جدید (1000-1500ق.م)»، زن در ﻓﺮﻫنگ و ﻫﻨﺮ، دورۀ 3، ﺷﻤﺎرۀ 2، زﻣﺴﺘﺎن 1390ش.
• «رسومات ازدواج در مصر باستان»، وب‌سایت تاریخ ما، تاریخ درج مطلب: 28 خرداد 1402ش.
• «زن در تمدن مصر»، پرسمان دانشگاهیان، تاریخ درج مطلب: 7 فروردین 1399ش.
• «زن در تمدن‌های قبل از اسلام»، پرسمان دانشگاهیان، تاریخ درج مطلب: 21 تیر 1397ش.
• مظاهری، علی‌اکبر، « زندگی در مصر باستان»، وب‌سایت راسخون، تارخ درج مطلب: 11 بهمن 1396ش.
• «نخستین زنی که فرعون شد که بود؟»، وب‌سایت تحلیلی خبری عصر ایران، تاریخ بازدید مطلب: 7 فروردین 1404ش.