جنسیت‌پذیری حقوق

جنسیت‌پذیری حقوق؛ تفاوت‌های حقوقی زنان و مردان.

نظام حقوقی معطوف به امکان زندگی اجتماعی، ضمانت حقوق، تأمین آرامش و سعادت انسان‌ها تنظیم می‌شود. در مورد جنسیت‌پذیری حقوق، سه رویکرد تبعیض، تشابه و تساوی قابل طرح است. توجه به دقائق جنسیتی حقوق، ظرفیت‌های فراوانی را برای پیشرفت جامعه و تعالی فردی زنان و مردان فراهم می‌کند.

مفهوم‌شناسی

حقوق در اصطلاح، گاهی به نظام حاکم بر رفتار اجتماعی اطلاق می‌شود، در این اصطلاح؛ حقوق جمع حق نیست، بلکه مجموعه مقررات، یک واحد اعتباری فرض می‌شود. در اصطلاح دیگر؛ حقوق عبارت از مجموعه‌ حق‌هایی است که از سوی مقام صلاحیت‌دار برای انسان وضع شده است. حقوق و تكالیف به‌هم آمیخته بوده و انسان‌ها در قبال مزایای حقوقی، مکلف به وظایفی هستند. مراد از جنسیت‌پذیری حقوق، دخالت جنسیت در امر حقوقی است.

دیدگاه‌های نظری

در ارتباط با جنسیت و حقوق سه رویکرد کلی؛ تبعیض، تشابه و تساوی حقوقی وجود دارد. در رویکرد تبعیض که عمدتا مربوط به جوامع سنتی مردسالار است، زن موجودی فرض می‌شود که طفیلی مرد، برای خدمت به مرد و فاقد حقوق انسانی است. غرب، در ظاهر زن را مشابه مرد و دارای حقوق یکسان با مرد دانسته و بر تشابه حقوقی زنان و مردان در تمام ابعاد و سطوح حیات اجتماعی تأکید می‌کند. رویکردهای اسلامی؛ این دو دیدگاه را تبعیض علیه زنان دانسته و معتقد است در یکی انسانیت زن انکار شده است و در دیگری وظایف مردانه بر زنان تحمیل می‌شود. در رویکرد تساوی حقوقی؛ هرچند زن و مرد دارای حقیقت انسانی یکسان دانسته می‌شوند اما با ارجاع به تفاوت‌های طبیعی وسیع و استعدادهای نسبتا متفاوت آنها بر تساوی حقوقی تأکید می‌شود و معتقدند؛ تفاوت‌های جنسی و جنسیتی، دنیای زنانه و مردانه را متفاوت می‌سازند و عدالت جنسیتی ایجاب می‌کند هرکدام دارای نظام حقوقی متناسب با جنسیت‌شان باشند.

جنسیت و حقوق مشترک

نظام حقوقی اسلام، مبتنی بر تساوی و معطوف به تعالی انسان‌ است. زنان و مردان به تبع اشتراک در اصل انسانیت در کلیت این نظام، دارای حقوق مشترک فراوانی هستند مانند حق برخورداری از مواهب خلقت، حق اشتغال، حق مشارکت در رقابت‌های اجتماعی، حق تحصیل، حقوق زناشویی، حق آزادى بیان، حق فعالیت در عرصه‌‌های سیاسی، حق مالکیت، اشتراک در اکثر تکالیف شرعی و دیگر امتیازات حقوقی که در تعالی انسان مؤثر است. به‌طور کلی اصل نخست از دیدگاه اسلام تشابه حقوقى زن و مرد در امور مترتب بر فطرت انسانی است، اما در حقوق مربوط به نقش‌های جنسیتی آنها در مناسبات اجتماعی و خانوادگی، تا حدودی متفاوت هستند؛ زیرا نقش زن در نگاه سیستمى اسلام در درجه نخست نقش مادرى است و نقش مرد، نقش پدرى و مدیریت خانواده است.

تفاوت‌های حقوقی زن و مرد در اسلام

از منظر آموزه‌های اسلام، در مواردی که تفاوت‌های تکوینی، مصالح و مفاسد واقعی برای زنان و مردان را متفاوت می‌سازند، نظام حقوقی آنها نیز تفاوت نسبی می‌یابد. چنین تفاوت‌هایی دارای ویژگی‌های سه‌گانه؛ ثبات، عمومیت و کارآیی است. برخی از ویژگی‌های زنانه و مردانه که دائمی، فراگیر و مؤثر در ایفای نقش‌های طبیعی‌ زن و مرد هستند، موجب تشریع تکالیف و امتیازات حقوقی متناسب با جنسیت آن‌ها می‌شود. چون هر یك از زن و مرد زمینه كمال‌یابی ویژه‌ای دارند و از این لحاظ ممكن است تفاوت‌هایی در نوع كمال و چگونگی رسیدن آنها به کمالات دیده شود، اما این تفاوت‌ها هرگز موجب تفاوت در كمال حقیقى زن و مرد نمی‌شوند. مهم‌ترین تفاوت‌های حقوقی زن و مرد در اسلام، عبارتند از: قضاوت، شهادت، ارث، دیه، طلاق، مهریه، نفقه، قوامیت مرد و استیذان زن.

حق ولایت و قضاوت

بعضی از ﻣﻔﺴﺮﻳﻦ و تعدادی از ﻓﻘﻬﺎ با تکیه به آیاتی از قرآن و روایات، قضاوت زنان را جایز نمی‌دانند. از این منظر، تصدی مشاغل ولایی و قضایی با لزوم حفـظ عفاف، حرمت، كرامت و اجتناب زن از اختلاط بـا مـردان نـامحرم، منافات دارد. برخی فقها در امر قضاوت، مرد بودن را شرط ندانسته‌اند. در ضمن اگر تصدی با حفظ عفت زنان منافات نداشته باشد باز منعی برای آن وجود ندارد. همچنین اگر در شرایطی تصدی مسند قضاوت و دیگر مشاغلی که جنبه ولایی دارند دارای مصلحت باشد، بدون شک به‌دلیل تحقق عنوان ثانویه این امر جایز خواهد بود.

حق شهادت

بر مبنای فقه اسلامی در برخی موارد مانند طلاق، شهادت زن قبول نیست، در برخی موارد دیگر شهادت دو زن برابر با شهادت یک مرد به‌‌حساب می‌آید. اسلام با توجه به مصالح، در برخی موارد زن‌‌ها را از دادن شهادت منع کرده و در پاره‌ای موارد، همراه فردی دیگر، اجازه شهادت داده است.

حق ارث

در عصر جاهلیت زنان از حق ارث محروم بودند، اسلام در اولین قدم براى تشریع ارث، زنان را نیز مورد توجه قرار داد و در اصل ارث بردن، حضور حقوقی زن در تمام طبقاتِ ارث را به رسمیت شناخت. البته سهم ارث زن و مرد در آموزه‌های اسلام، متفاوت تعیین شده است که منابع روایی، تفاوت‌های جایگاه اجتماعی زن و مرد را عامل و دلیل این تفاوت دانسته‌اند.

حق دیه و قصاص

در نظام حقوقی اسلام دیۀ مرد دو برابر دیۀ زن است و این امر موجب شده است که برخی آن را تبعیض علیه زنان تلقی کنند. حال این‌که در اسلام اساسا دیه، بهای خون و حیات انسان‌ نیست، لذا دیه یک دانشمند با یک کودک یکسان است. دیه در واقع جبران خسارتی است که به خانواده وارد می‌شود. وقتی مردی به قتل می‌رسد نان‌آور خانواده‌ای از دست می‌رود. تفاوت دیه نیز به نفع زنان است، چون وقتی مردی از بین می‌رود، همسر و فرزندانش نان‌آور خود را از دست می‌دهند، اسلام به‌خاطر مراعات حال آنها دیه مرد را دو برابر زن قرار داده است. در مورد قصاص نیز همین حکم جاری است.

حق مهریه

حق برخورداری از مَهر یکی از مهم‌ترین حقوق اقتصادی زن است. قرآن در آیه 4 از سوره نساء، از مهریه تعبیر به «صَدُقَه» می‌کند که نشانه راستین بودن علاقه است؛ در ضمن مهر را متعلق به خود زن دانسته است، نه پدر و مادری که از باب زحمات خود مستحق باشند. برخی معتقدند مهریه از آن رو به زن تعلق گرفته است که او متحمل زحمات فراوانی در مناسبات خانوادگی می‌شود و این پاداش مرد به زن است. شهید مطهری آن را تدبیرى از ناحیه قانون خلقت براى بالا بردن ارزش زن دانسته و معتقد است مهریه به زن شخصیت داده و ارزش معنوى مهر براى زن بیش از ارزش مادى آن است.

حق نفقه

حق نفقه معطوف به تحقق آرامش در نهاد خانواده است، زن کانون آرامش بوده و اگر خود آسایش خاطر نداشته باشد، هرگز نمی‌تواند مایه آرامش مرد واقع شود. زن از جنبه مالى نیازمند به مرد آفریده شده است و مرد از جنبه روحى نیازمند به زن. زن بدون اتكاء به مرد نمی‌تواند نیازهاى مادى خود را رفع كند. از این‌‏رو اسلام همسر قانونى زن را تکیه‌گاه او معین كرده است. بنابراین مصلحت زن، مرد و كانون خانواده در این است كه زن از اشتغال برای تأمین معاش معاف باشد.

حق قوامیت

قوامیت از حقوق مرد در خانواده است. اسلام با توجه به تفاوت‌های تکوینی زن و مرد، حق سرپرستی خانواده را به مرد داده است. قوام بودن مرد بر زن، حاکی از برتری او در اصل خلقت نیست، بلکه وظیفه طبیعی مرد است. مردها وظایف اجتماعی، اقتصادی، تأمین معیشت و اداره زندگی را بهتر و راحت‌تر انجام می‌دهند و چنین نیست كه زن تحت فرمان مرد باشد، بلكه مرد سرپرستی زن و منزل را به عهده دارد.

حق طلاق

در اسلام حق طلاق به‌دست مرد است و این مسئله نیز ریشه در تفاوت‌های روانی زن و مرد دارد. برخی محققین معتقدند؛ زنان به زودرنجی و متأثرشدن از چیزهای کوچک عادت دارند، ولی گذشت مردان در همه امور بیشتر است. اگر اختیار طلاق به‌دست زنان می‌بود با کوچک‌ترین مسئله‌ای ممکن بود اقدام به طلاق کنند، اما مردان از صبر و حوصله بیشتری برخوردارند و تعقل آنها بر عواطف‌شان غلبه داشته، با اندک مسئله‌ای به فکر جدایی نمی‌افتند، لذا اسلام اختیار طلاق را منحصرا به‌دست مرد داده است. البته در این انحصار، برای متضرر نشدن زنان نیز تدابیری سنجیده است؛ در مواردی برای زن حق فسخ نکاح از طریق بذل مهر یا اموال دیگر قرار دارد که در فقه تعبیر به طلاق خلع می‌شود و نیز در صورت لزوم، زن می‌تواند به حاکم شرع مراجعه کند که با ثابت شدن عسر و حرجش، حاکم اقدام به طلاق زن می‌کند.

منابع

• قرآن
• ارسطا، محمدجواد، «ولایت زن»، در فقه و حقوق، سال پنجم، شماره 18، پاییز 1387ش.
• اکبری، محمدظاهر، «کرامت زن در نظام حقوقی اسلام»، پرتال امام‌ خمینی، تاریخ درج مطلب: 16 اسفند 1395ش.
• جوادی‌آملی، عبدالله، زن در آینه جلال و جمال، محقق محمود لطیفی، قم، اسراء، 1388ش.
• داوودی، سعید، «تساوى حقوق زن و مرد در قرآن كریم»، پرتال جامع علوم و معارف قرآن، تاریخ درج مطلب: 27 فروردین 1388ش.
• سلیمی، مهناز و دیگران ، «تحلیل تفاوت‌های حقوق زنان در فقه امامیه و ماده 16 کنوانسیون رفع تبعیض علیه زنان (با تمرکز بر حقوق یکسان زوجین در دوران ازدواج و هنگام انحلال آن)»، در مبانی فقهی حقوق اسلامی، سال یازدهم، شماره 21، بهار و تابستان 1397ش.
• شوکتی، نرگس، «چرایی تفاوت حقوق زن و مرد؟»، پایگاه اطلاع‌رسانی حوزه، تاریخ درج مطلب: 8 آبان 1390ش.
• عرب‌صالحی، محمد و متقی‌فر، سعید، «عناصر رهزن و مؤلفه‌های فهم صحیح تفاوت‌های حقوقی زن و مرد در اسلام با پافشاری بر دیدگاه‌های آیت‌الله معرفت»، در فصلنامه حقوق اسلامی، سال پانزدهم، شماره56، بهار 1397ش.
• فقیه، صدیقه‌سادات و خادم‌ جهرمی، حامده‌، «حقوق ممتازه جامعه زنان نسبت به مردان در فقه اسلام و حقوق ایران»، در فصلنامه علمی- پژوهشی زن و جامعه، سال دهم، شماره 1، بهار 1398ش.
• «فلسفه تفاوت دیه زن و مرد در اسلام»، پایگاه اطلاع‌رسانی حوزه، تاریخ درج مطلب: 21 فروردین 1385ش.
• مجلسى، محمدباقر، بحار الأنوار، بیروت، مؤسسه الطبع و النشر، 1410‍ق.
• مروتی، سهراب و زرگوش‌نسب، عبدالجبار، «قضاوت زنان در قرآن و سنت»، در پژوﻫﺶ زﻧﺎن، دوره 6، ﺷﻤﺎره 2، ﺗﺎﺑﺴﺘﺎن1387ش.
• مصباح ‌یزدی، محمدتقی، نگاهی گذرا به حقوق بشر از دیدگاه اسلام، تدوین عبدالحکیم سلیمی، قم، مؤسسه آموزشى و پژوهشى امام خمینى، 1402ش.
• مطهرى، مرتضى‏، مجموعه آثار شهید مطهرى، تهران- قم‏، صدرا، 1377ش.