زن در یونان باستان

زن در یونان باستان؛ منزلت انسانی و نقش‌های جنسیتی زنان در یونان باستان.

تمدن یونان به‌رغم اینکه با شکوه نشان‌داده می‌شود؛ تمدنی مردانه بود و زنان بیش از آنچه در تمدن مدرن رایج است، مورد بهره‌کشی قرار می‌گرفتند. زنان اسپارتی از حقوق شهروندی نسبی برخوردار بودند؛ اما زنان آتنی نه‌تنها از این حقوق محروم بودند که از منظر برخی؛ موجودات پلید و عامل تباهی مردان شمرده می‌شدند. در یونان باستان، نوزادان دختر به‌د‌لایل مختلفی کشته می‌شدند. فسادهای متنوع جنسی برای مردان مهیا بود. پسران برای دفاع و مدیریت کشور تربیت شده و دختران عمدتا برای خانه‌داری تربیت می‌شدند.

تمدن یونان باستان

تمدن باستانی یونان در قرن پنجم پیش از میلاد به اوج خود رسیده بود. یونان باستان دارای کلان‌شهرهای مختلفی بود. سقراط، افلاطون و ارسطو، شالوده‌های علوم و فنون یونانی را پایه‌ریزی کردند. ویل دورانت؛ دور بودن زنان از نقش‌آفرینی در شکل‌گیری این تمدن را از شگفتی‌های آن دانسته و پنهان‌کردن زن پاکدامن و نام او را از شعارهای اصلی این تمدن می‌داند.

الهه‌های یونان باستان

الهه‌های فراوانی در یونان باستان، پرستش و ستایش می‌شدند؛ اما نقش جدی در ارتقای منزلت زنان نداشتند.

• پرسفونه، دختر زئوس بود که توسط هادس خدای عالم اموات ربوده شد تا ملکه او شود؛ به‌دلیل این ربوده‌شدن، وی به الهه عالم اموات تبدیل و مسئول هدایت روح مردگان به محل نهایی آنها شد.
• هستیا، به‌عنوان الهه کانون خانه و خانواده، تقدیس می‌شد.
• هرا، الهه زایمان و ازدواج، معروف به الهه زنانگی بود.
• دمتر، خواهر زئوس، آرام‌ترین خدایگانی بود که به‌عنوان الهه باروری، جوانه، کشاورزی، برداشت و خلاقیت شناخته می‌شد.
• آرتمیس، در جایگاه الهه شکار، بکارت و حیات وحش قرار داشت.
• آتنا، به‌عنوان الهه حکمت، جنگ و حامی شهر آتن مورد احترام یونانیان بود.

تفاوت جایگاه زن در دولت‌-شهرهای یونان باستان

آتن و اسپارت از کلان‌شهرهای مهم یونان باستان بوده و وضعیت زنان در آنها متفاوت بود؛ زن اسپارتی در نقطۀ مقابل زن آتنی قرار داشت که به اعتقاد برخی محققین؛ آزادترین زنان در دوران كلاسیك به‌شمار می‌رفتند؛ از استقلال فکری برخوردار بوده و در مكان‎های عمومی حضور نسبتاً فعال داشتند، در جشنواره‌ها و مسابقات ورزشی شركت می‎كردند. در عین حال وظیفه اصلی آنها خانه‌داری و مراقبت از بچه‌ها بود.

زنان اسپارتی هرچند از حق رأی در مجلس محروم بودند؛ اما در تصمیم‌گیری‌های پشت‌پرده نفوذ داشته‌اند. ارسطو به حق سیاسی آنان انتقاد جدی داشته و معتقد بود که نقش زنان در امور سیاسی موجب سقوط این کشور شد. زن اسپارتی از حق مالکیت برخوردار بوده، مالک یک‌سوم زمین‌های آن سرزمین زنان بودند. زنان و دختران در کنار پسران از ارث بهره می‌بردند. اسپارت‌ها برای داشتن جامعه سالم و جنگجویان نیرومند، دغدغه جدی داشتند و به‌ همین دلیل، نوزادان ضعیف و معلول را از بین می‌بردند.

منزلت انسانی زن

هرچند الهه‌های جنگ، هنر، دانش، صنعت و خدای شهر آتن (آتنه)، خدایان مادینه بودند؛ اما دیدگاه‌ها نسبت به زن متفاوت بود. بسیاری از آتنی‌ها؛ زنان را حیوان و منشأ همۀ آشوب‌ها و پلیدی‌ها دانسته و معتقد بودند؛ آنها قادر به کنترل تمایلات جنسی خود نبوده، توانایی‌های جسمی و مالی مردان را نابود می‌کنند. نمایشنامه‌نویس قرن پنجم پیش از میلاد در یونان؛ اهمیت زن را منحصر در تولید مثل دانسته و معتقد بود اگر زن نمی‌بود، انسان‌ از همۀ بدبختی‌ها نجات می‌یافت. برخی آنها همچون چینی‌ها، زن را نیروی اهریمنی و غیر قابل تربیت می‌دانستند.

یونانیان بر مبنای این عقیده که نیروی تولیدمثل تنها از آن مرد است و زن جز حمل طفل و پرسـتاری وی وظیفه‌‌‌ای نـدارد، منزلت انسانی مرد را بالا می‌بردند؛ سقراط، سلوک با زن را نوعی زجر و ریاضت دانسته و ارسطو؛ سلطه مرد‌ها بر زنان را امر ذاتی می‌دانست. برخی دیگر، زنان را مادران شهروندان دانسته و از این جهت برای آنها منزلت و احترام قایل بودند.

موقعیت اجتماعی زنان در یونان باستان

زنان آتنی همچون بردگان از حقوق شهروندی محروم بوده و در تمام مراحل زندگی تحت کنترل مردان بودند، حق عقد قرارداد را نداشته و اقامه دعوی در محکمه نیز برای‌شان ممکن نبود. زنان، پس از مرگ شوهر، از ارث او سهمی نمی‌بردند.

قوانین آتن به زنان اجازه نمی‌داد در شغلی مشارکت کنند که درآمد آن بیشتر از تأمین غذای چند روزه یک خانواده باشد. ارابه‌رانی تنها مسابقه‌ای بود که می‌توانستند در آن شرکت کنند؛ اما زنان متأهل در مراسم ازدواج، برخی جشن‌ها و مراسم مذهبی که شرکت مردان در آنها ممنوع بود، نقش عمده ایفا می‌کردند. زنان همچنین وظایفی در مراسم سوگواری و خاک‌سپاری اموات به‌عهده داشتند.

در یونان باستان سه طبقۀ عمده از زنان وجود داشت: زنان متأهلی که وظیفۀ خانه‌داری به‌عهده داشته و از برخی حقوق اجتماعی نیز برخوردار بودند؛ زنان بیوه، بردگان و دختران بی‌خانمانی که عمدتاً فاحشه بوده و فاقد هرگونه حقوق اجتماعی بودند؛ گروه دیگر، زنانی تحصیل‌کرده بودند که با دریافت مزد بیشتر، مردان را همراهی می‌کردند؛ اینها صرفاً ملازمان جنسی مردان نبوده بلکه به لحاظ فکری و اجتماعی نیز در کنار آن‌ها بودند، این گروه، همچون فاحشه‌ها فاقد حقوق اجتماعی بودند و غالباً از مهارت‌هایی در رقص، موسیقی، آواز و توانمندی‌های فکری بهره‌مند بودند.

بردگان زن عمدتا به‌عنوان دایه و پرستار در خانه‌ها یا به بافندگی در کارگاه‌ها مشغول بودند. آریستوفان نمایشنامه‌نویس قرن پنجم بیش از میلاد، زنان یونانی را با اوصافی مانند مهمان‌خانه‌دار‌، پرستاری شب، آشپز و فروشندۀ سبزی، عسل و عطر توصیف می‌کند که به‌نحوی تحقیر زنان است.

اخلاق جنسی در یونان باستان

در یونان باستان، خانه‌نشینی زنان نشانۀ نجابت آنها بود و بر عفت دختران تأکید می‌شد؛ اما پسران چندان مقید به اخلاق‌ جنسی نبوده و رابطه فرازناشویی مردان متأهل نیز خیلی ناپسند تلقی نمی‌شد. فاحشگی رسمیت داشته و مدارسی به دختران فاحشه، فنون مربوطه را آموزش می‌دادند.

هرچند مجازات همجنس‌گرایی، محرومیت از حقوق سیاسـی بود؛ اما یونانی‌ها آن را پذیرفته بودند، تنها روسپی‌ها به‌دلیل رقابت و برخی مردم، آن را تقبیح می‌کردند. افلاطون نیز در رساله مهمانی، عشق دو مرد به همدیگر را شریف‌تر از عشق میان زن و مرد می‌داند، چنین انحرافی میان زنان نیز وجود داشت.

دختران نیز عمدتاً به یکدیگر عشق می‌ورزیدند و روسپیان پست‌تر محور داستان‌هایی دربارۀ عشق زنان به یکدیگر بودند. ارسطو، ترس از افزایش جمعیت را عامل اصلی تمایل یونانیان به همجنس‌گرایی می‌داند؛ اما ویل‌دورانت تأکید بر ناتوانی زنان در جذب شوهران‌شان داشته و معتقد است؛ خانه آنها به جای پناهگاه، خوابگاه به‌شمار می‌فت.

مردان باتوجه به بی‌بندوباری جنسی در جامعه، هرگز زنان و دختران خود را آزاد نمی‌گذاشتند، آنها عمدتاً در حرمسرایی بودند که هیـچ مردی حق ورود به آنجا را نـداشت. اگر زنی مرتکب زنا می‌شد شوهرش می‌توانست او را طلاق دهد.

پوشش زنان در یونان باستان

از منظر یونانیان باستان؛ زن و حتی نام وی باید در خانه پنهان می‌ماند؛ لذا زنان یونانی عمدتاً صورت و اندام‌شان را تا روی پا می‌پوشاندند. به گزارش ویل دورانت؛ زنان در صورتی به جشن‌های مذهبی و تماشاخانه‌‌ها می‌رفتند که با رعایت حجاب،‌ کاملاً پوشیده بودند؛ اما زنان اسپارتی معمولاً سرشان را می‌پوشاندند و صورت‌شان باز بوده است.

موقعیت زن در خانواده یونانی

خانواده، پایدارترین و تواناترین تشکیلات در تمدن یونان بود؛ زیرا به‌عنوان نهاد تولیدی نقش مهمی در تولیدات صنعتی و کشاورزی داشت. زنان آتنی از نفوذ اندکی برخوردار بوده و تا پیش از مادر شدن، چندان مورد عنایت نبودند. در خانه شوهر اجازه نداشتند که بدون دلیلی موجه در شهر بگردند .

زنـان در خانه مورد احترام بوده و در هر امری که با سـلطه شوهران مخالف نبود، نظر داده و تدبیر امور داخلی خانه از قبیل؛ طبخ غذا، ریسندگی، بافندگی و پرورش فرزندان را برعهده داشتند؛ البته به جز خانواده‌های تهیدست، کنیزان امور مربوط به پخت‌و‌پز، رفت‌وروب و حمل آب را انجام می‌دادند. زنان طبقۀ مستمند، در مزارع یا در فروشگاه‌ها نیز کار می‌کردند. مادری دارای مقام نسبتاً ارجمندی بوده و جشنواره‌هایی را برای گرامی‌داشت مادر و عمدتاً در پیشگاه الهه همسری و مادر خدایان برگزار می‌کردند.

ازدواج در یونان باستان

به گزارش ویل دورانت؛ کمتر عشقی به‌خاطر ازدواج بود؛ زیرا چنین عشقی، جن‌زدگی شمرده شده و به کسـانی که آن را دلیل مناسب برای همسری می‌دانستند، می‌خنـدیدند. مقـدمات ازدواج معمولاً توسط والدین فراهم می‌شد. در امر ازدواج بیشتر به جهاز زن و دارایی مرد توجه می‌شد، دختری که جهاز نداشت احتمال ازدواجش نیز کم بود.

برخی پژوهشگران؛ رواج جهیزیه را ناشی از عدم تمایل مردان به ازدواج دانسته‌اند. مردان فاقد پسر به‌دلیل عدم تعلق گرفتن ارث به دختران، دختر خود را برای برادرزاده‌ها و یا خواهرزاده‌های خود عقد می‌کردند. در هنگام ازدواج، سن مرد معمولا دو برابر سن زن بود. از این رو، مرد به‌طور طبیعی مسلط بر زن می‌شد. عروس از خویشـان خود می‌برید و تقریباً به‌عنوان خـدمتکار وارد خانه شوهر می‌شد.

کنترل موالید در یونان باستان

به گزارش ویل دورانت؛ در آتن هرچند بی‌فرزندی تقبیح می‌شد؛ اما فلاسفه یونان برای داشتن نسل نیرومند و عموم مردم به منظور پیشگیری از تجزیه ثروت خود سعی در تحدید موالید داشته و کشتن فرزند مجاز شمرده می‌شد؛ لذا پدر در کشتن نوازد ضعیف و ناقص یا نوزادی که مرد او را صلب خود نمی‌دانست، مختار بود. فرزند بردگان به‌ندرت مجال زنده‌ماندن یافته و دختران بیش از پسران کشته می‌شدند؛ زیرا آنها در عین ناتوانی باری بر دوش خانواده به‌شمار می‌آمدند. با عروسی‌کردن، بخشی از ثروت خانواده را نیز به‌عنوان جهیزیه با خود برده و خدمتکار دیگران می‌شدند.

تعلیم و تربیت در یونان باستان

به گزارش ویل دورانت؛ آتنیان معتقد بودند؛ تحصیلات، زنان را از اجرای نقش‌های جنسیتی‌شان باز می‌دارد؛ لذا پسران به مدارس رفته و از شانزده‌سالگی به تربیت جسمی خود برای توانمندی در جنگ می‌پرداختند؛ اما دختران عمدتا در خانه تحصیل کرده؛ خانه‌داری و علوم مروبط به آن را از مادر یا دایۀ خود فرا می‌گرفتند. آموزش دختران و پسران جوان وظیفه‌ زنان بود، اگرچه پسران پس از رسیدن به سن خاصی به آموزگار سپرده می‌شدند.

البته برخی از زنان از مرزهای جنسیتی عبور کرده تحصیلات خود را ادامه می‌دادند؛ در حدود سال ۳۵۰ قبل از میلاد، آکسیوتئا فیلیوس، زیر نظر افلاطون به آموزش فلسفه پرداخت. بر مبنای برخی منابع؛ او برای ادامه تحصیلات، خود را در پوشش مردانه پنهان می‌کرد.

طلاق در یونان باستان

برمبنای منابع تاریخی؛ طلاق در اختیار مرد بود و او می‌توانست همسرش را به هردلیلی طلاق دهد؛ اما باید جهیزیه‌ او را نیز بر می‌گرداند و همین امر در کاهش طلاق در خانواده‌های یونانی نقش مؤثری داشت؛ ولی فرزند یا فرزندان به پدر سپرده شده و زن هیچ‌گونه حقی نسبت به آنها نداشت. اگر زنی مرتکب زنا می‌شد نه‌تنها طلاق داده می‌شد که جهیزیه‌اش نیز به مرد واگذار می‌شد. اگر زن خواهان طلاق بود، باید موافقت شوهرش را جلب می‌کرد تا حکم طلاق جاری می‌شد.

منابع

• «تاریخچـه حجـاب در دوران باســتان»، وب‌سایت های‌ حجاب، تاریخ بازدید مطلب: 26 فروردین 1404ش.
• «جایگاه زن در یونان باستان»، وب‌سایت پرسمان دانشگاهیان، تاریخ درج مطلب: 7 فروردین 1399ش.
• «جایگاه زن در یونان قدیم»، وب‌سایت انتشارات حوزه مشق، تاریخ بازدید مطلب: 26 فروردین 1404ش.
• «خانه و خانواده در عصر طلایی یونان باستان»، وب‌سایت طهور، تاریخ بازدید مطلب: 26 فروردین 1404ش.
• دورانت، ویلیام جیمز، تاریخ تمدن، ترجمه احمد آرام و دیگران، تهران، اقبال، 1337ش.
• «رازگشایی از زندگی زنان در دوران باستان!»، خبرگزاری خبر آنلاین، تاریخ درج مطلب: 18 مهر 1401ش.
• فاضلی، محمود،‌ «جایگاه زنان در یونان باستان»، روزنامه اعتماد، شماره 5725، تاریخ درج مطلب: 24 اسفند 1402ش.
• «لیست کاملی از خدایان و الهه‌های یونانی»، وب‌سایت راسخون، تاریخ بازدید مطلب: 24 فروردین 1404ش.
• «مادر بودن در یونان باستان چگونه بود؟»، وب‌سایت صاحب خبران، تاریخ درج مطلب: 26 اردیبهشت 1402ش.
• «همجنس‌گرایی در فرهنگ یونان باستان»، وب‌سایت طهور، تاریخ بازدید مطلب: 26 فروردین 1404ش.
• «10 چهرۀ مونث مهم در اسطوره شناسی یونانی»، وب‌سایت انتشارات مجید، تاریخ بازدید مطلب: 26 فروردین 1404ش.
• «۱۰ نکته عجیب و شگفت‌آور در مورد زندگی در یونان باستان»، وب‌سایت تحلیلی‌خبری عصر ایران، تاریخ درج مطلب: 19 تیر 1403ش.