مشارکت اجتماعی زنان در یهودیت

مشارکت اجتماعی زنان در یهودیت؛ فعالیت محدود زنان در مراسم و آیین مذهبی.

در آموزه‌های دین یهود؛ زن به عنوان رکن خانواده کم‌نقش در مسئولیت‌های اجتماعی شناخته می‌شود. به همین سبب در خصوص مشارکت اجتماعی زنان محدودیت‌هایی دیده می‌شود؛ مثلاً براساس سنت یهودی، زنان نمی‌بایست در حضور مردان سخن می‌گفتند یا آواز می‌خواندند؛ از سوی دیگر، گواهی دادن زنان در دادگاه و قضاوت آن‌ها ممنوع بود؛ رهبری و مقام‌های مذهبی نیز مختص مردان بود.

ویژگی جامعه یهودی

برخی تصریح کرده‌اند که جامعه یهودی، جامعه‌ای پدرسالار و سلسله مراتبی بوده است که در آن، مردان بر زنان برتری داشته‌اند. در بعضی سرزمین‌ها و برهه‌های تاریخی، حضور مردان یهودی در سفرهای تجاری سبب می‌شد در نبود آنان، زنان اداره خانواده را در دست گیرند و در پی آن، حضور گسترده‌تری در اجتماع داشته باشند.

حکمرانی زنان در دین یهودیت مجاز نیست. در متن مقدس بیان شده: حاکمان زن، شما را به گمراهی و نابودی می‌کشند. بعد از آنکه زنان یهودی در جوامع اروپایی با جریانات رهبانی مسیحی آشنا شدند، حاخام‌های یهودی در واکنش به پیدایش دیرها در مسیحیت و رهبانیت‌گزینی زنان مسیحی و ترک خانه‌ها، زنان یهودی را به خانواده‌محوری و معنویت‌افزایی در روال عادی زندگی دعوت می‌کردند و هرگونه پیشی گرفتن زنان یهودی به چنین اعمالی را ممنوع کردند.

به تدریج در دوران معاصر، زنان در مقابل مخالفت‌های حاخام‌ها مقاومت کردند و شاهد فعالیت زنان در جنبش‌های عرفانی یهودی، در اروپای دوران مدرن هستیم. گرایش حسیدیم نیز به عنوان یک رویکرد عرفانی مهم و تاثیرگذار، تلاش کرد به مسائل زنان توجه کند. زنان در این جنبش نقش ایفا کرده و گاه به مناصبی نیز دست یافته‌اند.

البته جنبش حسیدیم در حمایت از منزلت و جایگاه خانواده نقش مثبتی نداشت و دیدگاه‌های رهبانی و خانواده‌گریز این گرایش عرفانی، و تشویق مردان به ریاضت‌های جنسی، ترک خانواده و وقف خود برای خدا، پیامدهایی برای نهاد خانواده و اجتماع یهودی داشت.

زنان و عبادات عمومی

برپایی مراسم مذهبی عمومی جزء وظایف شرعی مرد است. زنان از حضور در آیین‌های عبادی که در ملأعام برگزار می‌شوند و فرمان‌هایی که به بیرون از خانه مربوط‌‌اند و واجباتی که در زمان خاصی انجام می‌شوند، معاف شده‌اند.

دلیل معافیت زنان چنین بیان شده که اگر با نیازهای شوهرشان در تعارض باشد، آنان ملزم‌اند شوهر را اطاعت کنند و نمی‌توانند به انجام آن عبادت بپردازند. تفاسیر معاصر معافیت زنان از قوانین دارای زمان خاص را نشانه فروتری و جایگاه نازل‌تر زن نمی‌دانند.

علت چرایی معاف از عبادت، عبارتند از؛ تمرکز زنان بر وظایف خانوادگی، معاف بودن آنان از فراگیری تورات و در نتیجه لازم نبودن آشنایی با احکام توراتی و انجام آنها، عشق وافر زنان به خدا و کم‌نیازی آنان در قیاس با مردان به یادآوری عشق به خدا از طریق انجام اعمال دینی، تخفیف و سهل‌گیری خدا به زنان به دلیل توجه به شرایط خاص زندگی آنان و... می‌باشد.

البته معاف‌شدن آنها نه به معنای ممنوعیت است، بلکه به معنای نداشتن اجبار شرعی است، و این‌گونه نبوده که در خانه محبوس باشند. در دوران معاصر، برخی فرقه‌ها این ممنوعیت‌ها را متأثر از هنجارهای فرهنگی حاکم بر جوامع دانسته و با تأکید بر برابری زن و مرد در امور معنوی، خواستار تغییر در این احکام شده‌اند. همچنین در برخی گرایش‌های معاصر به زنان اجازه داده شده، عبادت عمومی را در جمع زنانه و بدون حضور مردان برپا کنند.

آیین قربانی

در دوران یهودیت اولیه و زمانی که معبد مقدس برپا شد، قربانی پرنده‌ها و چهارپایان، مهم‌ترین عبادت الزامی و آیین یهودی موظف به حساب می‌آمد. در زمان برپایی معبد بیت المقدس، زنان نمی توانستند در مراسم قربانی شرکت کنند و گاه دیدار آن هم مجاز نبود.

نماز جماعت

پس از ویرانی معبد مقدس یهودیان در بیت‌المقدس، به علت توقف مراسم تقدیم قربانی، اصل عبادت یهود بر نماز و دعاهای کلامی قرار گرفت و با گذشت زمان، آیین و متن نمازها شکل مدون امروزی را یافت. زنان از میان وعده‌های سه‌گانه نماز واجب، فقط یک وعده را به اختیار خود می‌خوانند؛

ادای دو نوبت دیگر مباح است و چنانچه همان یک وعده واجب را نیز نتوانستند بخوانند، آن را از طریق دو بار خواندن نوبت بعدی می‌توانند جبران کنند. زنان از حضور در کنیسه و خواندن نماز جماعت، پوشیدن صیصیت (لباس نماز) و بستن تفیلین (دو جعبه چرمی کوچک حاوی آیاتی از سفر تثنیه است که در هنگام نماز از طریق بندی چرمی به بازو و پیشانی بسته می‌شود)، معاف‌اند.

البته در برخی جوامع یهودی، به ویژه در میان یهودیان اشکنازی، تفاوت‌های زن و مرد در عبادت و اقامه نماز تا حدی کم‌رنگ گردیده و سنت‌های زنانه‌ای شکل گرفته است.

تورات‌خوانی و قرائت ادعیه

ادعیه گاه به صورت فردی و گاه جمعی و به زبان عبری خوانده می‌شود و وسیله‌ای برای هم‌بستگی دعاکننده با ملت یهود و تاریخ و سرنوشت آنان است. قرائت گروهی تورات و ادعیه در کنیسا نیازمند حضور ده مرد بالغ است و زنان در حد نصاب آن به حساب نمی‌آیند.

علاوه بر آن، قرائت دعای شِمَع ییسرائیل (عباراتی از سفر تثنیه تورات درباره شهادت به توحید که باید دو بار در روز گفته شود)، بر زن‌ها واجب نیست. زنان افتخار قرائت دعای قبل و بعد از تلاوت تورات را هم ندارند و همچنین نمی‌توانند نوشته‌های تورات را در عبادات عمومی بخوانند.

برخی گرایش‌های معاصر یهودی به زنان اجازه داده‌اند قرائت تورات و ادعیه را به صورت گروهی در جمع زنان و بدون حضور مردان انجام دهند.

حضور زنان در اماکن مقدس و زیارتی

زنان از زیارت معبد بیت المقدس (و نیز دیوار ندبه کنونی) معاف‌اند. همچنین محدودیت‌هایی در حضور و نمازگزاردن در کنار دیوار ندبه برای زنان وجود دارد. به دلیل ناپاکی زنان در ایام عادت ماهانه، حضور آنان در معبد ممنوع است.

اجازه به زنان برای نیایش در کنار مردان در پای دیوار ندبه، یکی از چالش‌های سالیان اخیر در اسرائیل است و امروزه بخش کوچک و مجزایی از آن به نیایش زنان اختصاص یافته است.

امروزه در اغلب فرقه‌های یهودی، در کنیسه‌ها محل استقرار زنان و مردان از یکدیگر جداست و زنان معمولاً در طبقه بالای کنیسه یا پشت سر مردها حضور می‌یابند و نماز می‌خوانند.

زنان و مراسم آیینی

شریعت یهودی به تقویم زمانی (برطبق ماه‌های قمری) بسیار وابسته است و جشن‌ها، مناسبات مذهبی و برپایی مراسم، از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است. برخی گزارش‌های، حاکی از حضور زنان در کنار مردان در مناسبت‌های مذهبی در معابد است، اما بی‌تردید زنان نقش کم‌رنگ‌تری در این گونه مراسم دارند؛

به عنوان مثال، آنان از دمیدن در شوفار (شاخ قوچ یا کرنایی که در آیین‌ها نواخته می‌شود)، برپا داشتن سوکا(سایبانی که در عید سوکوت، هفت روز در آن اسکان می‌کنند) و از خوردن بعضی اغذیه‌های آیینی محروم‌اند و فقط مردان و اولاد ذکور می‌توانند از آن غذاها تناول کنند.

ایام و آیین سوگواری

برخی ممنوعیت‌ها که زنان یهودی در هنگام سوگواری باید رعایت کنند، از این قرار است: پوشیدن سندل از جنس پوست، آرایش کردن، ازدواج کردن تا نود روز پس از مرگ برای زنی که شوهرش فوت کرده، نزدیکی کردن با همسر تا هفت روز پس از سوگواری، در آغوش کشیدن و بوسیدن، استحمام حتی با آب سرد جز برای زن زائو و شست و شو با آب گرم تا سی روز برای زن و مرد ممنوع است.

پوشش زن در اجتماع

در تعالیم یهود، بر رعایت عفت و پاکدامنی و حجاب زنان تأکید فراوانی شده و فرمان هفتم(زنا مکن) و فرمان دهم(بر زن همسایه‌ات طمع نورز) از ده فرمان موسی، به تأکید بر عفت اختصاص دارد. دستوراتی در دین یهود که شامل؛

بلند نشدن صدای زن، آواز نخواندنش با صدای بلند، دستور به پرده‌نشینی و در خانه ماندن، معرفی بی‌عفتی به عنوان عامل رواج خیانت‌کاری، نهی از نگاه به نامحرم، مجازات اعمال منافی عفت، منع دختران از خودآرایی و زینت و رفتار به دور از حیا در اجتماع، دال بر اهمیت عفت و حجاب در متون مقدس یهودی است.

پراکندگی یهود در سرزمین‌های مختلف و تأثیرپذیری از فرهنگ‌های جوامع، موجب شده قواعد واحد و ثابتی بر حجاب و پوشش یهودیان حاکم نباشد، ولی به هر روی قواعدی وجود دارد؛

همچون وجوب پوشاندن موی سر برای زن متأهل، برداشتن حجاب در هنگام مجازات زن برای تحقیر او، ضرورت پوشش سر زن متأهل در کنیسه، پرهیز از پوشیدن لباس جنس مخالف، استفاده از روبند و پوشاندن سر در عروسی و استفاده از پوشش مشکی در عزاداری‌ها، لزوم پوشاندن تا آرنج و تا پایین زانوها برای دختران مجرد یهودی، و منع ارتباط فیزیکی دختر و پسر مجرد، رعایت این قوانین لازم می‌باشد.

بنابر این در یهودیت، فلسفه عفاف و پوشش زن، با چگونگی خلقت او ارتباط یافته است. همچنین حجاب، علامت شرم زن از گناه نخستین، موجب کاستن از فریبندگی زنانه، نشانه ترس از خدا و علامت تعلق زن به مرد و مالکیت مرد بر زن است که پس از ازدواج رخ می‌دهد.

منابع

• آئینه‌وند، صادق؛ جعفرنیا، فاطمه؛ هوشنگی، لیلا، «تأثیرباورهای یهود در بازتولید نگاه جاهلی به حیات اجتماعی زن در جامعه اسلامی»، مطالعات تاریخی فرهنگی، سال2، ش5، 1389ش.
• علیجانی، رضا، زن در متون مقدس: زن در آیین یهود، تهران، روشنگران و مطالعات زنان، 1389ش.
• غلامی، علی، زن و خانواده در ادیان (با رویکرد تطبیقی)، قم، جامعة الزهراء، 1398ش.
• نورحسن فتیده، طاهره، حقوق زن درقرآن و عهدین، پایان نامه کارشناسی ارشد، دانشگاه قم، 1390ش.