زن در آیین بودا: تفاوت میان نسخه‌ها

آیین بودا با شعار رهایی انسان از رنج، پدید آمد و با نقد نظام کاستی در هند، می‌کوشید تا از رنج زنان بکاهد؛ اما بودا نتوانست مانع رسوخ مردسالاری در ذهنیت و آیین خود شود. در دعوت رسمی بودا، نگاه جنسیتی وجود نداشت؛ اما رهبانیت شیوۀ اصلی رسیدن به نیروانا شمرده شده و [[زن|زن]] زنجیر تعلق مرد به دنیا تلقی می‌شد؛ لذا تبعیض علیه زن در آیین بودا نیز تداوم یافت. زندگی راهبه‌ها تحت مدیریت راهبان ساماندهی شده و راهبه‌ها نمی‌توانند، خطای راهب‌ها را تذکر دهند. موقعیت اجتماعی و خانوادگی زنان تابع فرهنگ عمومی است. [[ازدواج|ازدواج]] برای افرادی که نمی‌توانند به رهبانیت متعهد بمانند امری شایسته دانسته می‌شود. آموزه‌های بودایی برای بانوان، در نقش زن، همسر و [[مادري|مادری]] احترام و جایگاهی خاص قائل است. والدین در قبال فرزندان خود مسئول بوده و فرزندان ملزم به تکریم والدین به‌ویژه مادر خود هستند. 

 

بودیسم شش قرن پیش از میلاد مسیح، در هندوستان شرقی ظهور کرد و از هندوئیزم منشعب شد. بودا سعی در خرافه‌زدایی از نظام اعتقادی هندوها داشت. آیین بودا، فراز و نشیب‌های فروانی داشته و راهبان، متولیان اصلی آن شمرده می‌شوند. بودیسم دارای فرقه‌های متعدد است که در مشرق و جنوب آسیا پیروانی دارد.<ref>حکمت، نُه گفتار در تاریخ ادیان، 1342ش، ص72.</ref> نیروانا هدف غایی بودیسم است و مراد از آن، مرحله فنا شدن و به‌سعادت نهایی رسیدن است.<ref>حکمت، نُه گفتار در تاریخ ادیان، 1342ش، ص79.</ref> رهبانیت هسته مرکزی این آیین بوده و کهن‌ترین سنت رهبانی در جهان به‌شمار می‌آید.<ref>[https://jzvj.marvdasht.iau.ir/article_4057_9cfe2dd40fcf71aa50749eaf97b49a32.pdf فتاحی، «فهم عوامل اجتماعی مرتبط با جایگاه اجتماعی زنان راهبه»، ص249.]</ref> زنان در آیین هندو تحت شدیدترین ستم بودند. هرچند برخی محققین؛ حرکت بودا این شاه‌زاده هندی علیه نظام طبقاتی هند را از مهم‌ترین تحولات تاریخی برای بهبودی جایگاه زنان هندی می‌دانند؛<ref>[https://rasekhoon.net/article/show/161072 شيرازي‌نژاد، «زن در قرآن كريم و متون بودايي»، وب‌سایت راسخون.]</ref> اما رهبانیت بودایی موجب شد که بودایی‌ها نیز نسبت به زنان نگرش منفی پیدا کرده و زنان را عامل تباهی مردان تلقی کنند.<ref>[https://sanad.iau.ir/Journal/earq/Article/1113332/FullText جعفری و دادفر، «زن، خانواده و ازدواج در آیین بودا»، ص71.]</ref> 

 

==بنیادهای اعتقادی آیین بودا==

 

سرگذشت بودا، مؤسس آیین بودایی، همراه با افسانه است. این آیین از ادیان بزرگ جهان بوده و مجموعه‌ای از اصول فلسفی و اخلاقی را در بردارد. <ref>[https://sanad.iau.ir/Journal/earq/Article/1113332/FullText جعفری و دادفر، «زن، خانواده و ازدواج در آیین بودا»، ص68.]</ref> بودا از توالی مرگ و تولدها که از آن در هندوئیزم تعبیر به تناسخ می‌شود، رنج می‌برد. او تولد را منشأ هر رنجی دانسته و در صدد متوقف کردن این چرخه بود. از منظر بودا؛ هر تولدی پیامد بدی‌هایی است که افراد در حیات گذشته خویش مرتکب شده‌اند؛ اگر انسان بتواند اندیشه‌هایش را به امور جاودانه پیوند داده، بر مبنای عدالت، شکیبایی و محبت زندگی کند، دیگر زاده نشده، به‌ آرامش و نیروانا می‌رسد. او مدعی «روشن‌شدگی» بود<ref>دورانت، تاریخ تمدن،1337ش، ج1، ص495- 494.</ref> و الاهیاتی بـدون خدا عرضه کرد.<ref>دورانت، تاریخ تمدن،1337ش، ج1، ص501.</ref> رهایی از رنج را در ترک دنیا دانسته، توجه جدی به رفتار و سلوک داشت نه به مراسم آیینی.<ref>دورانت، تاریخ تمدن،1337ش، ج1، ص498- 496.</ref>  از منظر آیین بودا، زن از عوامل مهم تعلق خاطر مرد به دنیا تلقی می‌شود.<ref>[https://sanad.iau.ir/Journal/earq/Article/1113332/FullText جعفری و دادفر، «زن، خانواده و ازدواج در آیین بودا»، ص71.]</ref>

*دیدگاه دوم، با نگاهی منفی و زن‌گریز اعتقاد دارد که زنان تنها زمانی به رهایی دست می‌یابند که در بازگشت مجدد، به‌صورت مرد زاییده شوند. برخی از فرق بودایی بر این اعتقاد هستند.<ref>هولم، بوکر، زن در ادیان بزرگ جهان، 1384ش، ص 46، 59 و 60</ref> این دیدگاه باعث تغییر [[جنسیت|جنسیت]] برخی از زنان شد.<ref>[http://qabasat.iict.ac.ir/?_action=article&au=107903&_au=%D8%A2%D8%B2%D8%A7%D8%AF%D9%87++%D9%85%D8%AF%D9%86%D مدنی، محمودی، «نقش‌های زنانه در اندیشه بودایی و ابن عربی»، 1386ش، ص 177]</ref>

*دیدگاه سوم، با جداسازی زن‌گریزی و مردسالاری بر آن است که بودیسم در ذات خود تنفر و انزجاری از [[زن|زن]] ندارد و زن‌گریزی موجود در آیین بودا، محصول تأثیر عوامل فرهنگی و مردسالارانه جوامع بر آموزه‌های بودایی است.<ref>هولم، بوکر، زن در ادیان بزرگ جهان، 1384ش، ص 34 و 60.</ref>

 

 

 

 

 

 

 

در آیین بودا؛ حقوق اجتماعی زنان عمدتا تابع فرهنگ عمومی است؛ آنها به لحاظ حقوقی، از حق مالکیت برخوردارند و اموالی که در زندگی مشترک زناشویی به‌دست می‌آید، مال مشترک زوجین محسوب می‌شود؛ زیرا ضرر نرساندن به غیر از اصول بنیادین این آیین به‌شمار می‌آید.<ref>[https://sanad.iau.ir/Journal/earq/Article/1113332/FullText جعفری و دادفر، «زن، خانواده و ازدواج در آیین بودا»، ص83-82.]</ref>

بودا حتی پیشنهاد زنان مبنی بر ملاک قرار دادن سابقه برای احترام به جای جنسیت مرد را نپذیرفت.<ref>جعفری، دهقانی‌زاده، زن، ازدواج و خانواده در دین بودایی، 1398ش، ص 20 و 23</ref> بودا در عین سفارش به حفظ [[حرمت و کرامت زن در اندیشه آیت‌الله خامنه‌ای|حرمت زنان]] به شاگردان راهب خود آموخت که برای پاک ماندن تن و اندیشه خود، زنان را همچون مادر، خواهر یا دختر خویش بنگرند.<ref>چنین گفت بودا (بر اساس متون بودایی)، 1378ش، ص 145</ref> با گسترش آیین بودا، مکاتب و گرایشات مختلفی در این آیین به وجود آمد.<ref>[http://ensani.ir/fa/article/88134/ پاشایی، «آیین بودا» (دانشنامه ژاپن)، 1379ش، ص 241 ـ 252]</ref> فرقه هینایانا، جنبه فردی و رهبانیت را ادامه داد و فرقه مهایانا که جنبه اجتماعی را در نظر داشت معتقد بود بدون ترک خانمان نیز می‌توان از تعلقات رهایی یافته و به درجات والایی نائل شد.<ref>حکمت، نُه گفتار در تاریخ ادیان، 1342ش، ص 79 و 80.</ref> در این فرقه دیگر منعی برای زنان و افراد متأهل برای پذیرش آیین بودا وجود نداشت.<ref>پاشایی، «آیین بودا» (دانشنامه ژاپن)، 1379ش، ص 240؛ [http://ensani.ir/fa/article/156956/%D8%A7%D8%B5%D9%88%D9%84-%D8%AA%D8%B9%D8%A7%D9%84%DB%8C%D9%85-%D8%A8%D9%88%D8%AF%D8%A7-%D9%85%D9%88%D8%B9%D8%B8%D9%87-%D8%A7%D9%86%D8%AF%D8%B1-%D8%A8%D9%86%D8%A7%D8%B1%D8%B3- رضی، اصول تعالیم بودا (موعظه اندر بنارس)، 1344ش، ص 364]</ref> در برهه‌هایی از زمان و برخی مناطق، اعطای مقام دینی به زنان امکان‌پذیر بود.<ref>مدنی، محمودی، «نقش‌های زنانه در اندیشه بودایی و ابن عربی»، 1386ش، ص 176</ref>

آیین بودا با رهبانیت به وجود آمد و به [[تجرد قطعی|تجرد]] بسیار اهمیت می‌داد. از بین مذاهب مختلف آن تراوادا (هینایانا) به لحاظ معنوی برای [[خانواده|خانواده]] اهمیتی قائل نیست؛ اما در مذهب ماهایانا افرادی که قادر به زندگی رهبانی نبودند، [[ازدواج|ازدواج]] به همراه رعایت آموزه‌های بودایی امکانی برای رشد و تعالی محسوب می‌گردید؛<ref>جعفری، دهقانی‌زاده، زن، ازدواج و خانواده در دین بودایی، 1398ش، ص24 و 26</ref> چون مراقبت از زن و فرزندان از برترین نعمت‌ها به‌شمار می‌آیند؛ ازدواج عامل اصلاح افراد و چارچوبی دانسته می‌شود که زن و شوهر را از انحرافات جنسی بازمی‌دارد. از نظر بودایی‌ها؛ ازدواج باید براساس عشق و توأم با آرزوی خوشبختی برای افراد و حتی دیگر موجودات پیرامونی باشد تا محیط نیز انرژی مثبت را برای عروس و داماد بازتاب دهد.<ref>[https://sanad.iau.ir/Journal/earq/Article/1113332/FullText جعفری و دادفر، «زن، خانواده و ازدواج در آیین بودا»، ص74-73.]</ref>  

در این آیین، هرچند تجرد و رهبانیت، شرط اساسی سلوک معنوی شمرده می‌شود؛ اما افراد متأهل نیز در امور دینی مشارکت می‌توانند.<ref>[https://sanad.iau.ir/Journal/earq/Article/1113332/FullText جعفری و دادفر، «زن، خانواده و ازدواج در آیین بودا»، ص70.]</ref> امروزه در جامعه ژاپن که آیین بودا با فرهنگ آن در هم آمیخته، ازدواج کشیش‌های بودایی به رسمیت شناخته شده و ترک خانمان و رهبانیت هم به مرور از بین رفته است.<ref>هولم، بوکر، زن در ادیان بزرگ جهان، 1384ش، ص 66</ref>  

از نظر آیین بودا، ازدواج یک پیمان غیردینی است که از قبل در جوامع وجود داشته است. در آیین بودا، ازدواج مقدس نیست و اصل بر تجرد است.<ref>جعفری، دهقانی‌زاده، زن، ازدواج و خانواده در دین بودایی، 1398ش، ص 25</ref> همچنین آیین محرمیت بین زوجین از اموری است که در آموزه‌های بودا نسبت به آن اظهار نظری نشده است.<ref>جعفری، دهقانی‌زاده، زن، ازدواج و خانواده در دین بودایی، 1398ش، ص 13</ref> پیوند ازدواج در بین بوداییان، طبق آداب و رسوم هر منطقه و گاه تنها با ثبت در دفتر اسناد رسمی به رسمیت شناخته می‌شود. بوداییان حتی نسبت به ازدواج [[همجنسگرایی (LGBT)|همجنس‌گرایان]]، اظهار بی‌طرفی می‌کنند. راهبان تنها با حضور خود در طول مراسم یا بعد از آن برای زوجین طلب خیر و برکت می‌کنند و نوع ازدواج برایشان فرقی ندارد.<ref>جعفری، دهقانی‌زاده، زن، ازدواج و خانواده در دین بودایی، 1398ش، ص 25 ـ 28</ref>

آیین بودا هر چند نسبت به مراسم ازدواج هیچ نظری ارائه نمی‌دهد؛ اما توصیه‌هایی به زوجین دارد و معتقد است رعایت این نکات، انسان‌ها را برای رسیدن به تعالی روحی کمک می‌نماید. بودا به عامه پیروان توصیه کرد که باید بدانند که با همسر و فرزند خود زندگی کرده و در عین حال از شهوت، راحت‌طلبی و تن‌بارگی اجتناب کنند.<ref>چنین گفت بودا (بر اساس متون بودایی)، 1378ش، ص 223</ref> پدر و مادر موظف هستند؛ فرزندان خود را از رذایل دور و به کسب فضایل تشویق کرده و در آموزش حرفه‌ای به آنها کمک کنند، در زمان مناسب برای ازدواج‌شان اقدام کرده و اموال خود را برای آنها به ارث بگذارند.<ref>[https://tahoor.com/fa/article/view/114975 «ازدواج و طلاق در آیین بودا و اسلام»، وب‌سایت طهور.]</ref> بودا، رابطه [[زن|زن]] و شوهر را بیش از مسائل جنسی دانسته و معتقد بود آنها با استفاده بهینه از الفت موجود می‌توانند یکدیگر را در پرورش فکر و دل به اندیشه آسمانی یاری دهند.<ref>چنین گفت بودا (بر اساس متون بودایی)، 1378ش، ص 241</ref>  

برخی از توصیه‌هایی که به زنان پس از رفتن به خانه شوهر شده عبارت  است از:

#هدر ندادن درآمد شوهر.

 

برخی از توصیه‌های مربوط به مردان عبارتند از:

#درستکاری و وفاداری در تدبیر منزل.

#رعایت احترام، ادب و دوستی نسبت به [[زن|زن]] خود.

درباره [[تک‌همسری|تک همسری]] یا [[تعدد زوجات|چند همسری]] در آیین بودا مطلبی نیامده و به سنت، فرهنگ و قوانین جوامع بستگی دارد؛ ولی آمده است که چنانچه مرد متأهل به دنبال همسر دیگری باشد دچار سقوط، تزلزل و تنزل شده و با مشکلات زیادی روبرو خواهد شد.<ref>جعفری، دهقانی‌زاده، زن، ازدواج و خانواده در دین بودایی، 1398ش، ص 35</ref>

هرچند هیچ حکمی در آیین بودا وجود ندارد که [[طلاق|طلاق]] را ممنوع کرده باشد؛ اما سوگند، امر مهم تلقی می‌شود و از آنجایی‌که [[ازدواج|ازدواج]] متضمن پذیرش تعهداتی متقابل است، باید تا آنجا که ممکن است از انقطاع این روابط و صدمات ناشی از آن اجتناب شود. <ref>[https://tahoor.com/fa/article/view/114975 «ازدواج و طلاق در آیین بودا و اسلام»، وب‌سایت طهور.]</ref>از نظر بودا، در صورتی که زن و مرد نکات توصیه‌شده را در زندگی رعایت کنند خانواده‌ای خوشبخت داشته و هیچ‌گاه اختلافی بین آنان پیش نخواهد آمد.<ref>چنین گفت بودا (بر اساس متون بودایی)، 1378ش، ص 232</ref> در عین حال، چنانچه زندگی نامناسبی شکل گرفت و جدایی باعث تسکین درد و رنج حاصل از ازدواج نامناسب باشد؛ یا نقض برخی احکام مانند دروغ یا رابطه نامشروع رخ دهد، آیین بودا طلاق را مجاز می‌داند.<ref>جعفری، دهقانی‌زاده، زن، ازدواج و خانواده در دین بودایی، 1398ش، ص 35</ref>

*مدنی، آزاده و محمودی، ابولفضل، «نقش‌های زنان در اندیشه بودایی و ابن‌عربی»، قبسات، شماره 43، سال 1386ش.

*مدنی، آزاده، «جنبۀ مؤنث در بودیسم با تأکید بر نگاه تانترا به زن»، وبلاگ آزاده مدنی، تاریخ بازدید: 16 اردیبهشت 1404ش.

[[رده: ادیان غیر ابراهیمی]]