حریم در معماری خانه‌های ایرانی: تفاوت میان نسخه‌ها

خانه در ایران قدیم به‌ویژه پس از اسلام دارای حرمت و حریم بود. خانه نه‌تنها با بیرون مرز داشت که فضای داخلی آن نیز به‌گونه‌ای طراحی می‌شد که اعضای خانواده احساس امنیت کرده و بر مبنای اصل محرمیت زنان از دید بیگانگان پوشیده بودند. با ورود فرهنگ جدید، معماری خانه‌ها در ایران تغییر کرد و مرز فضاهای عمومی و خصوصی کمرنگ یا از میان برداشته شد. کارشناسان برای احیای آرامش در خانه‌ها، معتقد به بازاندیشی در معماری آن متناسب با فرهنگ ایرانی‌اسلامی هستند.

ایرانیان باستان، به حریم در معماری خانه‌ها توجه جدی داشتند؛ خانه‌ها اندرونی داشت و حریم در دو سطح [[خانواده|خانواده]] و دیگران، رعایت می‌شد. طراحی فضا به‌گونه‌ای بود که بخش‌های عمومی و خصوصی کاملاً تفکیک می‌شدند. حریم مختص فضای خانه‌ها نبود و این اصل در فضاهایی از قبیل مساجد، مدرسه‌ها و حمام‌ها نیز رعایت می‌شد.<ref>[https://www.ferdowsmashhad.ac.ir/assets/domains/2081/files/procceding/A-2081-3622.pdf خندقی و دیگران، «واکاوی مؤلفه‌های ارتقاءدهندۀ حریم در معماری خانۀ مسکونی مقایسۀ تطبیقی دورۀ قاجار (خانۀداروغه) و دورۀ معاصر (خانۀاندرزگو)»، وب‌سایت سومین همایش ملی نقش خراسان در شکوفایی هنر و معماری ایرانی اسلامی.]</ref> با گسترش فرهنگ اسلامی در ایران، محرمیت متناسب با ارزش‌های اسلامی به‌طور جدی‌ و معنادار تقویت شد و این اصل نه‌تنها در ساختن خانه‌ها که بر نحوۀ شهرسازی از کلان‌ترین فضاهای شهری تا ریزترین فضاهای معماری نیز تأثیر گذاشت.<ref>[http://ciauj-tabriziau.ir/browse.php?a_id=302&sid=1&slc_lang=fa&ftxt=0 احمدنژاد، «تأمین حریم در خانه‌های سنتی ایران با فاصله‌گذاری زمانی در دستگاه ورودی»، 1401ش، ص97.]</ref>

در نگرش اسلام؛ خانه، محل آرامش،<ref>. سوره نحل، آیه 80.</ref> ذکر الهی<ref>. سوره احزاب، آیه 34.</ref> و حاکی از فضای عاطفی است. خانه دارای حرمت و حریم است. اسلام براي پيش‌گيري از نقض حريم‌ها و تبعات ناشي از آن، مقرراتي را وضع كرده است<ref>[https://soffeh.sbu.ac.ir/article_100268_7ff67fe0beb84caad02d791487009012.pdf محتشم و حمزه‌نژاد، «تبیین ابعاد حریم در روابط فضاهای داخلی مسکن ایرانی‌ـ اسلامی با استفاده از فرایند تحلیل سلسله‌مراتبی»، 1394ش، ص53.]</ref> که برمبنای آنها؛ نباید بدون اجازه وارد منزل دیگری شد<ref>. سوره نور، آیه 28.</ref> و باید از ورودی متعارف، وارد شد.<ref>سوره بقره، آیه 189.</ref> حضور نباید به‌طور سرزده باشد و شایسته است که افراد حتی هنگام ورود به خانه خود نیز اعلام حضور کنند<ref>طبرسى، مكارم الأخلاق، 1370ش، ص266.</ref> چون هرکدام از اعضای خانواده دارای حریم خصوصی است و باید این حریم‌ها حفظ شوند. برمبنای آیات قرآن، فرزندان نباید بدون اجازه پدر و مادر وارد اتاق خصوصی آنها شوند.<ref>سوره نور، آیه 59.</ref>

معماری سنتی ایران بازتابنده هویت ایرانی است. در گذشته، معماری با نظام ارزشی مردم ارتباط نزدیکی داشت و معمار، خانه‌ها را متناسب با نظام ارزشی جامعه می‌ساخت<ref>[https://www.ferdowsmashhad.ac.ir/assets/domains/2081/files/procceding/A-2081-3622.pdf خندقی و دیگران، «واکاوی مؤلفه‌های ارتقاءدهندۀ حریم در معماری خانۀ مسکونی مقایسۀ تطبیقی دورۀ قاجار (خانۀداروغه) و دورۀ معاصر (خانۀاندرزگو)»، وب‌سایت سومین همایش ملی نقش خراسان در شکوفایی هنر و معماری ایرانی اسلامی.]</ref> و حریم و حرمت، اصول مبنایی در معماری خانه‌های ایرانی به‌شمار می‌رفت. بر مبنای اصل حریم است که امنیت نیز موضوعیت می‌یابد و خانه‌ها به‌گونه‌ای ساخته می‌شدند که اعضای [[خانواده|خانواده]] در درون آن احساس امنیت و آرامش می‌کردند؛ آرامش محصول دلبستگی و در عین‌حال حفظ حریم خصوصی افراد است؛ لذا در خانه‌های سنتی ایران، به ترتیب حوزه‌های عمومی، نیمه‌عمومی و خصوصی موضوعیت یافته و با تعیین حریم‌های زندگی روزمره اعضای خانواده در درون خانه‌ها، مناسبات درون خانوادگی آنها معنادار می‌شد.<ref>[http://ciauj-tabriziau.ir/browse.php?a_id=302&sid=1&slc_lang=fa&ftxt=0 احمدنژاد، «تأمین حریم در خانه‌های سنتی ایران با فاصله‌گذاری زمانی در دستگاه ورودی»، 1401ش، ص97.]</ref>

برخی محققین؛ حریم‌های خانه را دارای ابعاد چهارگانه؛ دیداری، شنیداری، بویایی و حرکتی می‌دانند.<ref>[https://soffeh.sbu.ac.ir/article_100268_7ff67fe0beb84caad02d791487009012.pdf محتشم و حمزه‌نژاد، «تبیین ابعاد حریم در روابط فضاهای داخلی مسکن ایرانی‌ـ اسلامی با استفاده از فرایند تحلیل سلسله‌مراتبی»، 1394ش، ص53.]</ref> برخی دیگر؛ آن را در دو سطح عمومی و خصوصی تقسیم کرده و معتقدند که مهم‌ترین نوع حریم، حریم خصوصی است که با دو گونۀ بصری و صوتی بر تمام گونه‌های خانه‌های سنتی ایران تأثیرگذاشته است.<ref>[https://www.ferdowsmashhad.ac.ir/assets/domains/2081/files/procceding/A-2081-3622.pdf خندقی و دیگران، «واکاوی مؤلفه‌های ارتقاءدهندۀ حریم در معماری خانۀ مسکونی مقایسۀ تطبیقی دورۀ قاجار (خانۀداروغه) و دورۀ معاصر (خانۀاندرزگو)»، وب‌سایت سومین همایش ملی نقش خراسان در شکوفایی هنر و معماری ایرانی اسلامی.]</ref> رعايت این دو حریم، مانع استراق سمع و آلودگی صوتی می‌شود؛ البته نتايج اين دو را مى‌توان در حریم‌های شنیداری و بویایی نیز تعمیم داد. حریم خصوصی از عوامل مهم آرامش به‌شمار می‌آید؛ زيرا افراد براي تنظيم احساسات و آرامش فكري و روحي نياز به حريم خلوت دارند. اتاق خصوصي والدین، اتاق‌های مربوط به فرزندان و فضای حضور مهمان از حیث حریم خصوصی متمایز است. حق خلوت تنها به اتاق اختصاصي محقق نمي‌شود، بلكه اختصاص بخشي از يك فضاي مشترك، كه معمولا امور شخصي هر فرد در آن بخش به انجام مي‌رسد، مي‌تواند حريم خلوت او تلقي شود.<ref>[https://soffeh.sbu.ac.ir/article_100268_7ff67fe0beb84caad02d791487009012.pdf محتشم و حمزه‌نژاد، «تبیین ابعاد حریم در روابط فضاهای داخلی مسکن ایرانی‌ـ اسلامی با استفاده از فرایند تحلیل سلسله‌مراتبی»، 1394ش، ص53-54.]</ref>  

فضای خانه‌ها به ورودی، حیاط بیرونی، مهمانخانه، حیاط درونی و اتاق‌های خواب تقسیم می‌شد.<ref>[https://ensani.ir/file/download/article/1571654351-9424-53-5.pdf دوستی، «حريم و محرمیّت در خانه‌های سنتی ايران»، 1397ش، ص123.]</ref> سرویس‌ها و اتاق‌های خواب به‌گونه‌ای طراحی می‌شدند که پوشیدگی درون خانه را حفظ کرده و بانوان [[خانواده|خانواده]] هرگز در معرض دید نامحرم قرار نمی‌گرفتند. <ref>[https://memarishenasi.ir/files/cd_papers/r_572_210119151053.pdf کاظم‌زاده رائف و میردریکوندی، «بازشناسی چگونگی محرمیت در خانه سنتی ایرانی با تأکید بر مظاهر حریم خصوصی در عناصر معماری نمونه موردی: خانه رسولیان یزد»، 1399ش، ص6.]</ref>آشپزخانه، در جایی بود که بانوی خانه در آن به‌آسودگی آشپزی کرده و کمتر در معرض دید قرارداشت. <ref>[https://ensani.ir/file/download/article/1571654351-9424-53-5.pdf دوستی، «حريم و محرمیّت در خانه‌های سنتی ايران»، 1397ش، ص132.]</ref>   

امروزه صنعت معماری عمدتاً فاقد معنا بوده و خانه‌ها بدون توجه به نیازهای اعضای خانواده؛ اما معطوف به سود، به‌صورت فنی‌ و شوقی ساخته می‌شوند.<ref>[https://soffeh.sbu.ac.ir/article_100268_7ff67fe0beb84caad02d791487009012.pdf محتشم و حمزه‌نژاد، «تبیین ابعاد حریم در روابط فضاهای داخلی مسکن ایرانی‌ـ اسلامی با استفاده از فرایند تحلیل سلسله‌مراتبی»، 1394ش، ص52.]</ref> در برخی موارد تداخل فضاهای مسکونی با هم و تداخل آنها با سایر فضاهای عمومی به حدی است که عملا حریم‌های خانه بی‌معنا می‌شوند؛ حس ورود به یک فضای خصوصی متمایز از فضای عمومی وجود ندارد. فضای ورودی با نشیمن، پذیرایی و در مواری با آشپزخانه تداخل دارد. به‌دلیل این‌که؛ رضایت فضایی از اتاق‌های عمومی در مقایسه با فضای خصوصی بسیار کمتر است، افراد در خانه‌های جدید کمتر احساس آرامش می‌کنند.<ref>[https://www.bagh-sj.com/article_98945_7f9a6e25ec67bc515f209efb1a4d604a.pdf بابازاده اسکویی و دیگران، «ارتقای بنیان‌های نظری مفهوم حریم در مسکن معاصر از منظر روانشناسی محیطی، نمونة موردی: برج مسکونی میلاد تبریز»، 1398ش، ص62.]</ref>

از منظر آیت‌الله خامنه‌ای؛ فضاهای شهری و معماری خانه‌ها باید به‌گونه‌ای طراحی شوند که تحقق سبک زندگی اسلامی امکان‌پذیر باشد؛ آیت‌الله جوادی آملی با اشاره به‌ این‌نکته که خانه غربی آسایشگاه و خانه‌های اسلامی پرورشگاه‌ است، بر سبکی از معماری تأکید دارد که بر مبنای آن، خانه‌ها بر همدیگر اشراف نداشته و فضاهای داخلی آنها به‌گونه‌ای طراحی شوند که [[عفت|عفت]] را تقویت کرده و زنان از دید نامحرمان مصون باشند.<ref>[https://www.hawzahnews.com/news/326512/%D8%AE%D8%A7%D9%86%D9%87-%D8%B3%D8%A7%D8%B2%DB%8C-%D8%A8%D9%87-%D8%B3%D8%A8%DA%A9-%D8%BA%D8%B1%D8%A8%DB%8C-%D8%A8%D8%B1-%D9%87%D9%85-%D8%B2%D9%86%D9%86%D8%AF%D9%87-%D8%A2%D8%B1%D8%A7%D9%85%D8%B4-%D8%AE%D8%A7%D9%86%D9%88%D8%A7%D8%AF%D9%87-%D8%A7%DB%8C%D8%B1%D8%A7%D9%86%DB%8C «خانه‌سازی به سبکِ غربی؛ بر هم زننده آرامشِ خانواده ایرانی»، وب‌سایت خبرگزاری رسمی حوزه.]</ref>