استقلال مالی زن

استقلال مالی زن؛ اهلیت داشتن زن برای تصرف و بهره‌برداری از اموال خود.

در فرهنگ اسلامی از چهارده قرن پیش، به‌دلیل پذیرش کرامت ذاتی زن، جایگاه و نقش وی در خانواده و همچنین وابستگی رشد اقتصادی به استقلال مالی افراد، زنان همانند مردان از استقلال مالی برخوردار بوده‌اند و ازدواج و حق ریاست مرد بر خانواده، مانع بهره‌مندی آنها از این حق نمی‌شد؛ اما در کشورهای توسعه‌یافته تنها بعد از ظهور جنبش‌های فمینیستی از نیمه قرن نوزده، به‌تدریج استقلال مالی زنان رسمیت یافت. با این وجود امروزه به‌دلیل غلبهٔ هنجارهای فرهنگی و عدم آگاهی از حقوق شرعی زن، برخی مردان، استقلال مالی زن را نپذیرفته و اموال و دستمزد وی را با وجود نارضایتی زن، مطالبه می‌کنند.

مفهوم‌شناسی

استقلال در لغت به‌معنای آزادی‌داشتن و بدون مداخلهٔ کسی کار خود را اداره‌کردن است. استقلال مالی در اصطلاح، اهلیت مالکیت و صلاحیت بهره‌مندی از اموال را داشتن است. در استقلال مالی، مالکیت فرد به اذن و اجازهٔ کسی وابسته نیست و او می‌تواند بدون نیاز به اذن دیگری، اموال خود را مدیریت و در آن تصرف کند.

بر این اساس اهلیت و حق تصرف زن در اموالش، آزادی اقتصادی یا استقلال مالی زن نامیده می‌شود که هیچ قید و شرطی ندارد و بدون اثرپذیری از خواست و ارادهٔ دیگران، وی مالک ارث، نفقه، مهر، هبه و نتیجهٔ کار و فعالیت خویش می‌شود.

تاریخچه استقلال مالی زنان در فرهنگ غربی

اولین جنبش‌های مدافع حقوق زنان، ریشهٔ استبداد حاکم بر زنان را در وابستگی اقتصادی آنان به مردان می‌دانستند و معتقد بودند استقلال اقتصادی، عامل خودکفایی زنان است. این تبیین از آنجا ناشی می‌شد که در کشورهای اروپایی تا اواسط قرن نوزده قوانین قیومیت حاکم بود؛ یعنی زن از حقوقی مانند مالکیت دارایی، دستمزد و ارثیه محروم بود و همه در اختیار شوهر قرار داشت. زن محجور بود و مانند کودکان، صلاحیت ادارهٔ اموال خود و حق انعقاد قرارداد با کسی را نداشت و همهٔ اموال وی به شوهرش تعلق می‌گرفت و شوهر برای اموال او تصمیم‌گیری می‌کرد.

در فرانسه تا یک قرن پیش زنان حقِ داشتنِ حساب بانکی را نداشتند. تا اینکه در سال ۱۸۸۱م، قانون ارث‌بردن زنان اصلاح شد و در سال ۱۸۸۶م، زنان متأهل اجازه پیدا کردند، بدون نیاز به رضایت شوهر برای خود حساب بانکی داشته باشند. به‌همین نحو در انگلیس تا سال ۱۹۷۵م، و در آمریکا تا دههٔ ۱۹۶۰م، زنان حقِ داشتنِ حساب بانکی را نداشتند. بعد از جنبش فمینیسم و انقلاب زنان، شرایط آرام آرام تغییر کرد و اوضاع بهتر شد و سلطهٔ مرد بر دارایی زن از بین رفت.

پیامدهای استقلال مالی زنان در جامعه

استقلال در تمام حقوق و تکالیف، عنصر اصلی و پیش‌نیاز شهروندی محسوب می‌شود، تا جایی‌که یکی از مولفه‌های اساسی حقوق شهروندی، استقلال مالی زنان است. از این‌رو بخشی از حقوق شهروندی که داعیهٔ رعایت و حفظ حقوق انسان‌ها را دارد و از شاخص‌های مهم توسعه‌یافتگی در هر کشوری است، از طریق اعطاء حق استقلال مالی به زنان، تأمین می‌شود. علاوه بر این استقلال مالی زن به توسعه و ایجاد ثروت در جامعه می‌انجامد؛ زیرا حق مالکیت در ایجاد رشد اقتصادی و کاهش فقر نقش ضروری دارد، به‌طوری که یکی از موانع رشد اقتصادی کشورهای آفریقایی عدم استقلال مالی زنان عنوان شده است.

پیامدهای استقلال مالی زنان در خانواده

استقلال مالی، به‌واسطهٔ استقلال فکری و ایجاد اعتماد به نفس در زنان، به آنها کمک می‌کند که مادر و همسر خوبی در خانواده و مدیر توانمندی در جامعه باشند. ضمن این‌که در اکثر خانواده‌هایی که زنان شاغل دارای استقلال مالی بوده‌اند، الگوی تشریک مساعی در امور تصمیم‌گیری خانواده وجود داشته و این خانواده‌ها از ساخت دموکراتیک بالاتری برخوردار بوده‌اند. از این‌رو یکی از مولفه‌های تأثیرگذار در زنان علاقه‌مند به تداوم زندگی و زنان متقاضی طلاق، برخورداری یا عدم برخورداری از استقلال مالی بوده است.

استقلال مالی زنان در اسلام

در احکام اسلام، زن همانند مرد دارای اهلیت بوده و در مسائل مالی، از استقلال و آزادی عمل برخوردار است، یعنی می‌تواند در اموال خویش هرگونه تصرفی انجام دهد، بدون آن که به کسب موافقت شوهر نیاز داشته باشد، اعم از این که اموال و دارایی او قبل از ازدواج به‌دست آمده باشد یا بعد از آن؛ زیرا قاعدهٔ کلّی، این است که هر کس از طریق مشروع مالی را به‌دست‌آورد، مالک آن می‌شود و هیچ‌کس حق ندارد بدون رضایت صاحب مال در آن تصرف کند، چراکه مردم بر اموال خود مسلط هستند و احترام مال مسلمان همانند احترام خون وی است.

ضمن این‌که هیچ‌یک از فقهای اسلام بر این عقیده نیستند که ادلّهٔ مزبور فقط در خصوص حقّ تصرف مردان وارد شده است. بر این اساس زنان همانند مردان، مالک هر چیزی که به‌دست می‌آورند، هستند، چه این اموال به‌صورت اختیاری و از طریق کسب درآمد به‌دست آمده باشد یا به‌صورت غیراختیاری مانند از طریق ارث و حق استفاده و بهره‌برداری از آن را به‌طور مستقل دارند، زیرا زنان از استقلال کامل برخوردار هستند.

استحباب کسب اجازه از شوهر

در زمینهٔ استقلال مالی زن، ادلّهٔ شرعی بسیاری مطرح است؛ از جمله آیهٔ هفت و آیهٔ ۳۲ سورهٔ نساء و قاعدهٔ تسلیط که بر اساس آن هر انسانی بر اموال متعلق به خود، تسلط دارد و به هر صورتی که بخواهد می‌تواند در آنها تصرف کند و اشخاص دیگر نمی‌توانند مانع این کار شوند، جز در مواردی که مالک از طرف شرع از تصرف در مال خود منع شده باشد. با این وجود، برخی روایات، به ظاهر بر عدم استقلال زن شوهردار، برای تصرف در دارایی و اموالش دلالت دارد که با توجه به آیات منع تعدی به اموال زن و اجماع فقهای شیعه بر استقلال اقتصادی زن و مشروط نبودن تصرفات مالی او به اجازهٔ شوهر، می‌توان گفت این روایات تنها استحباب کسب اجازه از شوهر را اثبات می‌کنند.

بنابراین زن مجاز است بدون اجازهٔ شوهر به هر کار خیری اقدام کند، همان‌طور که برخی روایات بر جواز بخشش مالی زن به پدرش علی‌رغم نارضایتی شوهر دلالت دارند.

استقلال مالی زنان در قوانین ایران

در حقوق ایران اصل استقلال مالی در روابط مالی زوجین حاکم است و هر یک در تصرف و اکتساب در اموال خود استقلال کامل دارند؛ یعنی اموال زن و مرد دارایی مشترکی را تشکیل نمی‌دهد، بلکه اموال هریک از زوجین مستقل و جدا از اموال دیگری است. پس در حقوق ایران، زن از نظر مالی مستقل است و می‌تواند در اموال خود چه به‌صورت جهیزیه باشد چه غیر از آن آزادانه تصرف کند و هرگونه عمل مادی یا حقوقی نسبت به آن انجام دهد. شوهر حق هیچ‌گونه مداخله در اموال و دارایی زن را ندارد و ریاست او بر خانواده اختیاراتی برای وی در این زمینه ایجاد نمی‌کند.

از طرفی استقلال مالی زن با حق کار وی ارتباط تنگاتنگی دارد، زیرا اگر حق کار برای زنان به‌رسمیت شناخته شود، اما در کنار آن استقلال مالی برای آنها در این زمینه رسمیت نداشته باشد، نتیجهٔ کارشان عاید خودشان نخواهد شد و زنان مالک دسترنج خود نمی‌شوند. از این‌رو قانون ایران در بحث به‌رسمیت شناختن این حق برای زنان در راستای شریعت حرکت کرده و قانون اساسی در اصل ۴۷، مالکیت شخصی ناشی از راه مشروع را محترم شمرده است و مادهٔ ۱۱۱۸ قانون مدنی نیز مالکیت زن بر دارایی خود که درآمد حاصل از کار مستقل را نیز شامل می‌شود، را به‌رسمیت شناخته است.

استقلال مالی زنان در واقعیت

شواهد عینی نشان می‌دهد در برخی خانواده‌ها، عرف و فرهنگ جامعه‌پذیرای استقلال مالی زنان نیست و عملاً برخی از مردان این استقلال را نمی‌پذیرند. به‌عنوان مثال داده‌های کیفی نشان می‌دهد که مردان دربارهٔ دستمزد زنان دارای نفوذ و اختیارات زیادی هستند و اگر زنان در امور مالی خویش به مرزبندی قائل باشند، مشکلاتی در روابط زناشویی آنها به‌وجود می‌آید؛ مثلاً اگر درآمد خودشان را از همسرشان جدا کرده و به‌طور شخصی پس‌انداز و سرمایه‌گذاری کنند، با تعارضات زناشویی مواجه می‌شوند. یا اگر اعتقاد داشته باشند که علی‌رغم داشتن درآمد شخصی، بر اساس احکام شرع، هزینه‌های شخصی آنها بر عهدهٔ شوهران‌شان است، دچار چالش شده و شوهران این مسئله را نمی‌پذیرند.

به‌نظر می‌آید نگرانی مردان از تغییر نگرش و رفتار زن، کاهش احترام متقابل و تعریف سنتی ریاست مرد در خانواده از دلایل مقاومت مردان در برابر استقلال مالی زنان باشد و در مورد استقلال مالی زنان به‌درستی فرهنگ‌سازی نشده است.

منابع

• قرآن کریم.
• ابراهیمی، طیبه و فرهادی، زهرا، «تأثیر متغیر استقلال مالی زنان در برخورداری آنان از حقوق شهروندی»، در فصلنامه پژوهش در آموزش زبان و ادبیات فارسی، دوره ۹، شماره ۳۱، ۱۴۰۲ش.
• احسائی، ابن ابی‌جمهور، عوالی اللئالی العزیزیة فی الاحادیث الدینیة، قم، سید الشهداء، ۱۴۰۳ق.
• الکعکی، یحیی احمد، مکانة المرأة فی الاسلام، بیروت، دار النهضة العربیة، ۱۴۲۱ق.
• بستان (نجفی)، حسین، اسلام و تفاوت‌های جنسیتی در نهادهای اجتماعی، تهران، دفتر امور بانوان وزارت کشور، قم، پژوهشگاه حوزه و دانشگاه، ۱۳۸۸ش.
• تانگ، رزمری، نقد و نظر: درآمدی جامع بر نظریه‌های فمینیستی، ترجمه منیژه نجم عراقی، تهران، نی، چاپ هشتم، ۱۳۹۹ش.
• حاجی شیخی، محسن و دیگران، «استقلال اقتصادی زن، بلوغ عاطفی و تمایزیافتگی زوجین طلاق»، در مجموعه مقالات پنجمین کنگره انجمن روان‌شناسی ایران، دوره ۵، شماره ۱۰، ۱۳۹۴ش.
• حبیبی، ام‌البنین، «استقلال مالی زن»، در فصلنامه طهورا پژوهش‌نامه اسلامی زنان و خانواده، شماره ۱۱، سال چهارم، ۱۳۹۰ش.
• حر عاملی، محمد بن حسن، وسائل الشیعة، قم، مؤسسة آل‌البیت، چاپ سوم، ۱۴۱۶ق.
• حکمت‌نیا، محمود، حقوق زن و خانواده، تهران، پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی، چاپ سوم، ۱۳۹۶ش.
• داور، زهرا، حسن معاشرت از دیدگاه قانون مدنی و جامعه (ماده ۱۱۰۳ قانون مدنی)، تهران، سفیر صبح، ۱۳۸۰ش.
• زین‌الدینی، فاطمه و قره‌چمنی، فاطمه، «بررسی حقوق مالی و اقتصادی زن در پرتو تحولات اجتماعی: رویکردی نوین به نظام استقلال و اشتراک اموال در بستر خانواده ایرانی، در مطالعات راهبردی زنان، شماره ۱۰۳، دوره ۲۶، ۱۴۰۳ش.
• سالارزایی، امیرحمزه و مسرور، علی‌اصغر، «استقلال و امتیاز مالی زن نسبت به شوهر در نظام حقوقی ایران»، در فصلنامه فقه و حقوق خانواده، دوره ۱۶، شماره ۵۴، ۱۳۹۰ش.
• صفائی، سیدحسین و امامی، اسدالله، مختصر حقوق خانواده، تهران، میزان، چاپ ۲۲، ۱۳۸۹ش.
• علیرضانژاد، سهیلا و دیگران، «سرمایه اقتصادی و جنسیت در خانواده: مطالعهای بر کنترل منابع مالی در خانواده‌های شهر تهران»، در فصلنامه برنامه‌ریزی رفاه و توسعه اجتماعی، شماره ۲۱، ۱۳۹۳ش.
• عمید، حسن، فرهنگ عمید، تهران، سپهر، ۱۳۶۳ش.
• فتاحی، سیدمحسن و پروینیان، فریبا، «حقوق مالی زوجه در طول زندگی مشترک در ایران و فرانسه»، در مطالعات فقهی حقوقی زن و خانواده، شماره ۶، سال سوم، ۱۳۹۹ش.
• محقق داماد، سیدمصطفی، تحلیل فقهی حقوق خانواده، تهران، علوم اسلامی، ۱۳۷۲ش.
• محمدیاری، انسیه و دیگران، «شناسایی کشمکش‌های نقش جنسیتی و مالی زنان شاغل درگیر تعارضات زناشویی: مطالعه پدیدارشناسی»، در فصلنامه علمی فرهنگی تربیتی زنان و خانواده، شماره ۶۴، سال ۱۸، ۱۴۰۲ش.
• مظلوم‌زاده، آمنه، «حقوق مالی و اقتصادی زنان در فقه و حقوق با تأکید بر مالکیت»، در فصلنامة مطالعات فقه اقتصادی، شمارة اول، دورة ششم، ۱۴۰۳ش.
• میرخانی، عزت‌السادات، رویکردی نوین در روابط خانواده، تهران، سفیر صبح، ۱۳۸۰ش.

• Joireman, S.F, The Mystery of Capital Formation in Sub-Saharan Africa: Women, Property Rights and Customary Law, World Development, Vol. 36, Issue 7, 2008 m.