زن در آیین یهود

زن در آیین یهود؛ منزلت انسانی و نقش‌های جنسیتی زنان در نگرش یهودی.

در آیین یهود زن موجود ضعیف‌النفس و منشأ گناه به‌شمار می‌آید. زن از دنده مرد آفریده شده است تا همانند استخوان همیشه پوشیده باشد. ازدواج تقدیس شده و خانواده بهترین نهاد برای تولید نسل و افزایش جمعیت یهود برای تسلط بر جهان محسوب می‌شود. زن یهودی قبل از ازدواج در تملک پدر و پس از آن ملک همسرش است. برجسته‌ترین ویژگی‌های زن، حفظ عفت، اطاعت از همسر و ایفای درست نقش مادری است. حقوق اجتماعی زنان محدود است و به باور غالب یهودیان آتش زدن تورات بهتر از آن است که به دختران آموزش داده شود.

آفرینش زن از منظر یهود

در تورات، گاهی زن و مرد دارای حقیقت یکسان و در آیاتی دیگر زن مخلوق تبعی برای مرد توصیف می‌شود. در سِفر پیدایش تصریح شده که خدا زن را از دنده آدم آفرید و آدم او را از استخوان خود خواند و نامش را نسا نهاد چون از انسان گرفته شده است. در توجیه آن آمده است که زن از سر، چشم، گوش، دهان، دل، دست و پای آدم خلق نشد تا به ترتیب؛ مغرور، کنجکاو، سخن‌چین، پرحرف، حسود، هرزه و ولگرد نشود، او از عضو مخفی آدم آفریده شد تا موجودی محجوب به‌بار آید.

در تلمود، هدف از خلقت زن، مساعدت به مرد دانسته شده و زن ممتاز، به تاج شوهر تشبیه می‌شود. برمبنای آیین یهود، خداوند روح را در بینی آدم دمید و روحی در زن دمیده نشده است، مرد با ‌قدرت روح حرکت می‌کند، اما فعالیت‌های زن ناشی از حلول موجودی به نام بعل‌زبول در او است. از این گزاره‌ها، مفسرین آیین یهود؛ سلطنت مرد و مطیع بودن زن را استنباط کرده‌اند. برخی محققین کلیمی معتقدند که زن در آفرینش، شریک مرد است و آیه خلقت زن از دنده مرد، اشاره به این دارد که زن همیشه در کنار مرد است. یهودیان، پسر را منتج از بیضه راست و دختر را ناشی از بیضه چپ دانسته و معتقد بودند؛ بیضه چپ کوچک‌تر و ضعیف‌تر از بیضه راست است.

گناهکاری زن

در یهودیت، زن منشأ گناه آدمی به‌شمار می‌آید؛ مار حوا را فریب داد و او آدم را وادار کرد که از درخت ممنوعه بخورد. درد زایمان و وابستگی زن به مرد، مجازات همین گناه زن دانسته می‌شود. عهد عتیق، زن را تلۀ نیرنگ و موجودی با سیرت آلوده توصیف می‌کند.

منزلت زن در آیین یهود

از منظر برخی محققان؛ با وجود تصریح تورات به گناهکاری زن اما در نهایت نگرش آن به زن توأم با احترام است و یهودیان زن را به‌عنوان موجودی با وقار، پاکدامن و همسر در زندگی می‌پذیرند. برخی محققین دیگر معتقدند؛ گناهکار بودن موجب شده که یهودیان زن را ضعیف‌النفس، عامل فساد و مهم‌ترین ابزار شیطان برای فریب مرد تلقی ‌کنند. در تلمود با وجود طرفداری فراوان از مرد، زنان عاقل‌تر از مردان دانسته می‌شوند. در عین حال از پرگویی و تمایل زنان به جادوگری اظهار تأسف شده است. یهودیان از داشتن فرزند دختر ناراحت و از تولد فرزند پسر بسیار خوشحال می‌شوند. تولد پسر را با مراسم ختنه که مراسمی سخت است، جشن می‌گیرند اما تولد دختر با مراسم معمولی و دعای خیر یک کودک خبر داده می‌شود. مردان یهودی موظف هستند هر روز این دعای برکت را بخوانند؛ «مبارک است که خدای مرا زن نیافرید»، محققین، چنین گزاره‌ای را نشان‌دهنده حقارت جنس زن در میان یهودیان می‌دانند.

نقص ذاتی زن

در آیین یهود به‌دلیل اعتقاد به نقص ذاتی زن، هرگز او عامل خوشبختی مرد به‌شمار نمی‌آید. زن حائض، ناپاک تلقی شده و هر کس او را لمس کند تا شامگاه ناپاک خواهد بود. تلمود زن حائض را حتی بدون تماس فیزیکی «شوم و مرگ‌بار» می‌داند، بسیاری از زنان یهودی هنوز از قاعدگی با عنوان «نفرین» یاد می‌کنند.

عبادت زن در آیین یهود

در دین یهود، مردان نسبت به‌ زنان از شایستگی ایمانی بیشتری برخوردار بوده و دستورات دینی عمدتا متوجه مردان است. در عبادت‌گاه‌ها زنان و مردان جداگانه دعا می‌خوانند و این تفکیک اجباری است چون زنان مانع برگزاری دعا تلقی می‌شوند. زنان از انجام مراسماتی که در زمان‌های خاص برگزار می‌شود، منع شده‌اند و در بقیه وظایف همانند مردان عمل می‌کنند. مینیان (حد نصاب) یهودیان سنتی برای برگزاری نماز جماعت ده مرد است اما در نگرش یهودیان اصلاح‌طلب زنان نیز مینیان به‌شمار می‌آیند. عبادت زن نصف مرد ارزش دارد، نذر، دعا و تکالیفش بدون اجازه پدر یا شوهر بی‌اثر است. تورات، روشن کردن شمع‌های شبات را به عهده زنان گذاشته است، چون زن مرتکب گناه نخستین شده و با روشن کردن این چراغ‌ها خطای زن تا حدودی جبران می‌شود، زیرا اجرای دستورات شبات، ایمان را روشن و گناه را تخفیف می‌دهد. برخی، یکسان شمردن دعای زنان، خدمه و کودکان نابالغ در برخی موارد را حاکی از منزلت پایین زن در آیین یهود می‌دانند.

موقعیت اجتماعی زنان

در آیین یهود، زن به‌دلیل آفرینش طفیلی و ارتکاب گناه نخستین، دارای شخصیت اجتماعی تبعی است. در تفسیر این گزاره تلمود که «زنان از مطالعه و فراگیری تورات معاف‌اند»، برخی از خاخام‌های یهودی معتقدند؛ سوزاندن تورات بهتر از آموزش دادن آن به زنان است، زیرا تورات‌آموزی دختران به‌مثابه یاد دادن حرف‌های مستهجن به آنها است و در عهد قدیم نیز سفارش می‌شود؛ قوانین یهودیت را به پسران‌تان بیاموزید. زنان اجازه شهادت، فعالیت‌های ‌اجتماعی، داشتن شغل اجرایی و قضایی را ندارند، انعکاس این نگاه در فقه یهود باعث شده است، زنان حق ریاست، شهادت و قسم را نداشته باشند. زن بر مبنای گزاره‌های آیین یهود، پیش از ازدواج در تملک پدر و پس از آن ملک شوهرش بوده و برمبنای تلمود؛ حق شوهر بر اموال همسرش نتیجه مالکیت شوهر بر همسرش است. تورات در آیه‌های 23 و 24 باب بیست‌ودوم کتاب تثنیه، تجاوز جنسی به دختر باکره را جرم علیه شوهر آینده او می‌داند. از نگاه یهوه، خدای یهود، هر رابطه جنسی نامشروع، گناهش برگردن زن است چون اوست که با جاذبه جنسی خود مرد را افسون کرده و آلوده به گناه می‌کند. حفظ حجاب برای زنان ضروری بوده و از نگاه تورات، آرایش دختران برای بیگانگان موجب نزول عذاب می‌شود.

پیوند ازدواج

ازدواج در یهودیت امر مقدس شمرده شده و هدف از آن تولید مثل، حفظ عفت و همبستگی میان زن و شوهر دانسته می‌شود؛ در فرمان هفتم موسی، ازدواج مبنای خانواده ذکر شده است. دختر و پسر اجازه ندارند پیش از ازدواج رابطه جنسی داشته باشند، اگر دختری پیش از ازدواج با مردی رابطه داشته و دوشیزگی خود را از دست بدهد باید سنگسار شود، زنای محصنه بدتر از زنای غیر محصنه دانسته می‌شود. ازدواج در میان یهودیان معمولا از طریق خرید و فروش انجام می‌شد؛ بر مبنای اعتقاد آنها؛ یعقوب لئیه و راحل را با کار خویش خریداری کرد، بوعز و یوشع نبی نیز با دسترنج خود صاحب همسر شدند. نامی که عبرانیان به زن و همسر می‌دادند بُلهه بود که معنای مملوک دارد. به گزارش برخی محققین در قوانین یهودی برای رعایت حقوق زنان پس از ازدواج داماد موظف است سندی به ‌نام کتوبا (پیمان زناشویی) را امضا کند و در یکی از بندها متعهد می‌شود؛ معیشت همسرش را تأمین و با حفظ احترام از او حمایت و دفاع کند. تعدد ازدواج برای مرد هیچ محدودیتی نداشته و تنها شرطش این است که مرد بتواند نفقه همسران خود را تأمین کند.

حق طلاق در آیین یهود

در آیین یهود، حق طلاق به‌صورت انحصاری برای شوهر بوده و به‌رغم تأکیدی که بر قداست ازدواج می‌شود، طلاق امر ساده است، در صورتی که بین زن و مرد سازگاری وجود نداشته باشد آنها می‌توانند از هم طلاق بگیرند، طلاق با دادن گت (طلاق‌نامه) مرد به زن محقق می‌شود. در میان یهودیان اگر زنی موی سرش پیدا بود مرد می‌توانست او را طلاق دهد. طلاق دادن زن زناکار واجب شمرده می‌شد. طلاق هرچند در دست مرد است اما زنان یهودی در مواردی از قبیل عهد‌شکنی، عقیم بودن، ناتوانی جنسی، منع زن از استقلال مالی، رفتار ظالمانه و بی‌دینی مرد می‌توانستند دادخواست طلاق دهند.

جنون از موانع طلاق به‌شمار آمده، نه مرد می‌تواند همسر دیوانه خود را طلاق دهد چون زن نیاز به حامی دارد و نه زن می‌تواند از همسر دیوانه خود تقاضای طلاق کند چون طلاق منوط به امضای سند رسمی است.

خانواده و تقسیم کار جنسیتی

در تورات نقش دوگانه زن نسبت به مرد به‌عنوان همسر و مادر تعریف شده است. یهودی بودن از مادر به ارث رسیده و مادر متولی پرورش فرزندان است. برخی با استناد به موقعیت ممتاز مادر در خانه یهودی خواسته‌اند مادرسالاری را از آن استنباط کنند، اما پژوهش‌های معتبر این امر را منحصر به محیط خانه می‌داند. خانواده میان قوم یهود از منزلت بالایی برخوردار است. خانه را مهم‌ترین محل برای پرورش و افزایش جمعیت در راستای عهدی می‌دانند که خدا برای نجات بشر به‌عهده آنها گذاشته است. در ده فرمانی که موسی آورده، خانواده در فرمان پنجم تقدیس شده است. در گذشته پدر عبرانی می‌توانست دختران صغیر خود را بدون رضایت آنها شوهر دهد. هرچند در آیین یهود، تبعیض نسبت به فرزندان‌ منع شده و تأکید بر تربیتی توأم با محبت می‌شود اما در عمل وقتی دختران یهودی به سن تکلیف (۱۲ سالگی) می‌رسند. برخلاف پسران که برای‌شان جشن تکلیف می‌گیرند، برای دختران هیچ جشنی برگزار نمی‌شود. پدر وظیفه دارد به پسران خود، تورات را آموزش دهد و در نگاه غالب یهودیان، آموزش دادن آن به دختران ممنوع است.

ویژگی‌های زنان مطلوب

در آیین یهود نقش زن به امور خانه‌داری منحصر است و تنها راه کمال زن، تشویق شوهر و فرزندان به فراگیری تورات است. میدراش؛ زن ایدئال را زنی می‌داند که خواست شوهرش را انجام دهد؛ ابن‌میمون بر مبنای سفارش حکیمان یهودی معتقد است؛ زن یهودی باید در داخل خانه حیا را حفظ کرده و با اجتناب از سبک‌سری زیاد از همسرش بترسد. مرد باید همسرش را احترام کرده و دوست بدارد. در سِفر پیدایش، به زن شوهردار دستور داده شده است که مشتاق و مطیع شوهر خود باشد. در آیین یهود اوج کمال زن رسیدن به‌مقام مادری البته یک مادر کامل بودن است.

منابع

• اخلاقی، مرضیه، «جایگاه و مقام زن در یهودیت و اسلام»، در دو فصلنامه تخصصی پژوهش‌های اسلامی جنسیت و خانواده، سال دوم، شماره2، بهار و تابستان 1398ش.
• بروجردی، اشرف، «جایگاه زن در کتب آسمانی تورات، انجیل و قرآن (مطالعۀ تطبیقی)»، در دو فصلنامه اسلام‌شناسی و قرآن پژوهی در جهان معاصر، سال دوم، شماره2، پاییز و زمستان 1402ش.
• توکلی، نسرین، «زن در ادیان ابراهیمی(اسلام، یهودیت، مسیحیت)»، در پرتال امام خمینی، تاریخ درج: 5 خرداد 1397ش.
• حمامي، يونس، «زن در شريعت يهود نقش پنهاني دارد»، در خبرگزاری ایسنا، تاریخ درج: 6 مرداد 1386ش.
• خوشدل‌ روحانی، مریم و حاتم‌زاده، نگین، «شخصیت زن در یهود و اسلام با تأکید بر جایگاه عرفانی آن»، در فصلنامه تخصصی ادیان و عرفان، سال هشتم، شماره 31، بهار 1391ش.
• «زن در دین یهود»، در وب‌سایت پرسمان دانشگاهیان، تاریخ درج: 2 اسفند 1394ش.
• سخایی، سیده‌مژگان، «ریشه‌یابی بحران زنان در غرب با تکیه بر آموزه‌های کتاب مقدس»، در مطالعات راهبردی زنان، سال چهاردهم، شماره 53، پاییز 1390ش.
• عزیزی خادم، معصومه و حسینی، علی‌یار، «بررسی نقش زن در یهودیت»، در فصلنامه علمی‌پژوهشی زن و فرهنگ، سال پنجم، شماره 22، زمستان 1393ش.
• «نگاهی به حجاب در مسیحیت، یهودیت و زرتشت»، در خبرگزاری رسمی حوزه، تاریخ درج: 21 تیر 1402ش.
• نوید، نفیسه، «بررسی تطبیقی جایگاه زن در ادیان ابراهیمی»، در مجلة نامة الهیات، سال شانزدهم، شماره 62، بهار 1402ش.