همسرآزاری

همسر آزاری، هرگونه رفتار یا گفتار آزاردهنده شوهر نسبت به همسرش.

همسرآزاری در قالب‌های گوناگون مانند آزار جسمی، کلامی، روانی، جنسی، اقتصادی و اجتماعی بروز می‌یابد و پیامدهایی مثل فروپاشی خانواده، افت تحصیلی فرزندان و افزایش آسیب‌های اجتماعی را در پی دارد.

مفهوم‌شناسی

همسرآزاری در اصطلاح هر نوع رفتار، گفتار یا سکوت ناحقی است که آگاهانه یا ناآگاهانه از سوی شوهر در برابر همسر بروز یابد و موجب خسارت، رنجش خاطر یا تباه شدن حق او شود.

رویکردهای نظری

برای تبیین همسرآزاری، نظریه‌های گوناگونی با محوریت مفاهیمی مانند تقلید، یادگیری، گرایش به خشونت، سرمایه اجتماعی، قدرت و منابع در دسترس، انتقال، جامعه‌پذیری جنسیتی، ناسازگاری پایگاهی و محرومیت مطرح شده‌اند. اسنل، روزنوالد و روبی (1964م)، بر این باور بودند که مهم‌ترین علت خشونت علیه زنان، شخصیت آزاردوستی آنها است. ساختارگراها عوامل موثر بر خشونت علیه زنان را در ساختارهای پدرسالار جست‌وجو می‌کنند. نظریه یادگیری، بر این امر تاکید می‌کند که فرزندان، خشونت پدر علیه مادر خود را مشاهده می‌کنند و این الگوی رفتاری را در بزرگ‌سالی به اجرا در می‌آورند. نظریه کنترل، مجاز شمردن خشونت و عدم مداخله دیگری را موجب افزایش خشونت علیه زنان می‌داند. نظریه سرمایه اجتماعی، فقدان منابع نادر اجتماعی در شوهر را موجب بروز خشونت علیه همسر می‌داند. تانگ (2003م)، عوامل خشونت علیه زنان در کانادا را اختلال شخصیت، اعتیاد به الکل، نقصان در پایگاه اجتماعی و اقتصادی شوهر و فقدان رضایت‌مندی از زندگی زناشویی شمرده است؛ اما وی در معرض خشونت بودن در دوران کودکی را مهم‌ترین عامل می‌داند. باندورا بر این باور است که افراد، تحت تاثیر محیط، الگوهای رفتاری مشاهده‌شده را درونی کرده و با نقشی فعال در موقعیت‌های مشابه مطابق آن رفتار می‌کنند. از این منظر، جامعه‌پذیری عامل اساسی همسرآزاری است.

89 درصد از مردانی که زن دوستی را برگزیده و هرگز مرتکب همسرآزاری نشده‌اند، به‌انجام واجبات دینی پایبند بوده‌اند. در ایران به‌دلیل ویژگی‌های فرهنگی و مذهبی، خشونت در خیابان، محیط کار و اجتماع علیه زنان بسیار کمتر از جوامع غربی است.

فراوانی گونه‌های همسرآزاری در ایران

همسرآزاری، انواع گوناگونی دارد و میزان وقوع هر نوع از آن، در خرده فرهنگ‌های مختلف، متفاوت است. مثلا در شهر میانه، بیشترین میزان همسرآزاری به ترتیب از نوع عاطفی، کلامی و روانی و کمترین آن اجتماعی بوده و آزارهای جنسی، جسمی و مالی در سطح متوسط قرار دارند. در استان اردبیل، همسرآزاری اقتصادی با 33.2 درصد، جنسی با 29.2 درصد، روانی با 29 درصد و فیزیکی با 27.2 درصد، بیشترین گونه‌های همسرآزاری هستند. در تحقیقات صورت گرفته از میان خشونت‌های عاطفی، جسمی، جنسی و اقتصادی در تهران، خشونت جنسی و عاطفی را دارای بیشترین فراوانی می‌دانند. به‌طور کلی در ایران خشونت‌های عاطفی، روانی و کلامی بیش از خشونت‌های جسمی رواج دارد. قهر، بی‌توجهی، تحقیر، سرزش و ناسزا بیشترین موارد همسرآزاری در دوره معاصر است.

انواع همسر آزاری

آزار جسمی

الف) قتل؛ همسرکُشی شدیدترین نوع همسرآزاری است. طبق آمار سازمان ‌ملل، 82 درصد از قربانیان همسرکشی در جهان، زنان هستند، در ایران، 60 درصد قربانیان، مردها هستند. 33 درصد از زنان زندانی متهم به قتل، در قتل همسر خود مشارکت یا معاونت داشته‌اند. 62 درصد از مقتولان زن (1987م) در کانادا، توسط شوهران خود کشته شده‌اند. در روسیه، تقریبا نیمی از مقتولان (1995م)، زنانی بودند که به‌دست همسران خود به قتل رسیده‌اند. بیش از 20 هزار زن هندی (1988 تا 1993م)، به‌دلیل این‌که نتوانسته‌اند جهیزیه خود را آماده کنند، به قتل رسیده‌اند.

ب) ضرب‌وشتم؛ در آمریکا 35 درصد زنان مورد آزار جسمی توسط شوهران خود قرار می‌گیرند. 42 درصد از زنان در کنیا مرتب مورد آزار جسمی همسران خود قرار می‌گیرند.

از منظر اسلام، امنیت و سلامت جسمی از جمله حقوق زن در خانه است و ضرب‌وشتم همسر، موجب رسوایی عظیم در آخرت می‌شود.

آزار کلامی

الف) تهمت‌زدن؛ کاهش اعتماد دوسویه و فزونی بدگمانی، زمینه‌ساز شکل‌گیری ناهنجاری‌ها و فروپاشی خانواده است. بر اساس روایات اسلامی، مردی که به همسرش تهمت زنا بزند، ملعون است و قسـم و شهادت وی نیز پذیرفته نمی‌شود.

ب) دشنام‌دادن؛ از نظر اخلاقی کلام حاوی معنای ناپسند و تحقیر دیگران، نهی شده است و مطابق قانون، چنانچه موجب حد نباشد، مجازات شلاق یا جزای نقدی دارد و زوجه می‌تواند از طریق شکایت، شوهر را مجبور به حسن معاشرت کند.

ج) منت‌گذاشتن، یعنی به‌زبان آوردن خدمت با قصد تحقیر همسر. خدماتی که مرد به‌خانواده خود ارائه می‌دهد در نظام حقوقی اسلام از جمله وظایف الزامی یا غیرالزامی مرد است و به‌همین دلیل حق ندارد با منت‌گذاشتن، همسر خود را مورد تحقیر و آزار قرار دهد.

آزار روانی

برخی از تحقیقات نشان می‌دهد که بیش از 60 درصد زنان، بی‌اعتنایی و بیش از 30 درصد تحقیر و سرزنش از سوی شوهر را تجربه کرده‌اند.

الف) ایجاد فشار روانی، گاهی فرد برای دست‌یابی به هدفی، با ایجاد فشار روانی همسر خود را آزار می‌دهد. ظلم به زنان به‌اندازه ظلم به یتیمان، خداوند را به خشم می‌آورد. از این‌رو مرد نباید همسرش را تحت فشار قراردهد تا چیزی را به‌دست آورد.

ب) بداخلاقی‌، سوءخلق یا بداخلاقی از خصائص ناپسند است. کسی که اخلاق بدی دارد، همسرش از حضور او رنج می‌برد و خانواده اش از او خسته و بیزار می‌شوند. تکبر نیز در روابط غیرکلامی، عامل آزار است و معمولاً با نمایش بدنی بروز می‌کند.

ج) ترک خانواده، نمونه دیگری از مصادیق خشونت خانگی است که به دلایل فراوانی رخ می‌دهد؛ اما از منظر آموزه‌های دینی، نشستن مرد کنار همسرش از اعتکاف او در مسجدالنبی، نزد خداوند محبوب‌تر است.

آزار جنسی

تفاوت جنسی زن و مرد موجب شده که زن به‌کندی به لذت جنسی دست یابد و لذا آمیزش با همسر پیش از ملاعبه، ظلم محسوب می‌شود. از دیگر آزارهای جنسی آمیزش به‌صورت‌های غیرمتعارف است و زن حق مخالفت دارد. شوهر نمی‌تواند بیش از چهار ماه نزدیکی با همسر خود را ترک کند. البته این یک معیار حقوقی است که حداقل‌ها را مشخص می‌کند و الا مرد موظف به رعایت حق جنسی زن و تامین نیاز همسر خود است.

آزار اقتصادی

بی‌تدبیری اقتصادی شوهر موجب آزار همسر و از آفات زندگی است که ویرانی خانواده را به‌دنبال دارد و می‌تواند سرآغاز فقر باشد. مرد، حق ندارد به ‌زور در اموال همسرش تصرف کند؛ زیرا او مالک آن چیزی است که به دست می‌آورد. مهریه حق زن است و مرد باید با رضایت کامل آن را پرداخت کند. هیچ مردی حق ندارد به این نیت که مهریه را پرداخت نکند با کسی ازدوج کند. نفقه، نیازهای متعارف و متناسب با وضعیت زن از قبیل مسکن، لباس، غذا، اثاث منزل و هزینه‌های درمانی و بهداشتی و خادم در صورت عادت یا احتیاج است و در صورت عدم پرداخت از طرف مرد، زن حق دارد به‌صورت یک امر حقوقی اقامه‌ دعوا کند.

آزار اجتماعی

الف) آراسته نبودن شوهر، موجب اذیت همسر است. مرد در زندگی وظیفه دارد لباس‌های خود را تمیز، موهای خود را اصلاح کند، مسواک بزند و آراسته و پاکیزه باشد.

ب) تحمیل کار در خانه به زن: کارهای منزل نه از نظر شرعی و نه از نظر قانونی بر گردن زن نیست؛ ولی زندگی مشترک اقتضا دارد که کارهای منزل با همکاری یکدیگر انجام شود. در روایات آمده اگر کسی کارهای شخصی خود را به دیگری تحمیل کند، از رحمت خدا دور می‌شود.

ج) رابطه با نامحرم، از گفت‌وگوهای صمیمانه میان زن و مرد نامحرم تا روابط جنسی نامشروع، موجب آزار همسر است. شوخی با نامحرم، از بین بردن حریم‌ها است و هر کس با زن نامحرم مزاح کند، خداوند در مقابل هر کلمه‌ای که به او گفته است هزار سال وی را حبس می‌کند.

عوامل موثر بر آمار همسر آزاری

تحصیلات

همسرآزاری با سطح تحصیلات زوجین رابطه معکوس دارد. هرچه تحصیلات زن بیشتر باشد کمتر مورد آزار جسمی و روانی قرار می‌گیرد. همچنین هرچه میزان تحصیلات شوهر بیشتر باشد، کمتر همسر خود را آزار می‌دهد.

اعتیاد

مصرف الکل و اعتیاد به مواد مخدر، موجب فزونی ناسازگاری و به‌دنبال آن، همسرآزاری است. برخی از تحقیقات حاکی از این است که 33 درصد مردانی که مرتکب همسرآزاری و 43 درصد از مردانی که همسر خود را مورد ضرب و شتم قرار داده‌اند، معتاد بوده‌اند.

اقتصاد

تاثیر پایگاه اقتصادی و اجتماعی زنان بر میزان خشونت علیه آنها در تحقیقات متعددی تایید شده است. میان درآمد و میزان خشونت علیه زنان، رابطه معکوس وجود دارد. برخی از تحقیقات، عامل اقتصادی را به‌عنوان سومین عامل موثر بر همسرازاری با فراوانی 22 درصدی مطرح کرده‌اند.

اختلالات روانی

بیماری روانی، بیشتر موجب همسرآزاری غیر ارادی می‌شود. برخی از تحقیقات در مورد زنانی که به علت ضرب و شتم توسط شوهر، به پزشکی قانونی مراجعه کرده‌اند، حاکی از این است که 18 درصد از همسران آنها سابقه بیماری روانی داشته‌اند.

پیامدهای همسرآزاری

خشونت خانگی علیه زنان ریشه بسیاری از آسیب‌های فردی و اجتماعی مثل فزونی طلاق و فروپاشی خانواده است. 61 درصد از فرزندان خانواده‌هایی که همسرآزاری را تجربه می‌کنند، وضعیت تحصیلی خوبی ندارند. 46 درصد زنان تحت خشونت خانگی، فکر خودکشی و 26 درصد اقدام به خودکشی کرده‌اند. 41 درصد از زنان هندوستان در اثر آزار جسمی همسران خود دست به خودکشی می‌زنند. تمایل به خودکشی میان زنان دارای تحصیلات عالی، به‌دلیل خودپنداره مثبت‌ کاهش می‌یابد.

منابع

• قرآن کریم.
• ابراهیمی‌پور، قاسم، «آزار کلامی در خانه»، وب‌سایت راسخون، تاریخ درج مطلب: 3 اردیبهشت 1398ش.
• ابراهیمی‌پور، قاسم، شاخص‌های خانواده مطلوب از دیدگاه اسلام، قم، موسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی، 1400ش.
• ابن ‌ابی‌جمهور، محمد‌علی، عوالی اللئالی العزیزیة فی الاحادیث الدینیة، قم، موسسه سیدالشهدا، 1403ق.
• ابن‌بابویه، محمد بن ‌علی‌، الخصال، به تحقیق علی‌اکبر غفاری، قم، جامعه مدرسین‌، 1362ش.
• اعظم‌زاده، منصوره و دهقان‌فرد، راضیه، «خشونت علیه زنان در تهران: نقش جامعه‌پذیری جنسیتی، منابع در دسترس زنان و روابط خانوادگی»، فصلنامه پژوهش زنان، دوره 4، ش2-1، 1385ش.
• بزمی، شبنم و همکاران، «همسرآزاری و عوامل موثر بر آن در مراجعین به واحد معاینات مرکزی پزشکی قانونی استان تهران»، حقوق پزشکی، دوره 6، شماره 20، بهار 1391ش.
• پاینده، ابوالقاسم، نهج الفصاحة، تهران، دنیای دانش، 1382ش.
• تمیمی ‌آمدی، عبدالواحد، غرر الحکم و درر الکلم، قم، دار الکتاب الاسلامی‌، چاپ دوم، 1410ق.
• حر عاملی، محمد، وسائل الشیعة، قم، مؤسسة النشر الاسلامی، 1424ق.
• خسروی، زهره و خاقانی‌فرد، میترا، «بررسی رابطۀ همسرآزاری با تمایل به افکار خودکشی و آسیب‌رسانی به همسر در زنان شهر تهران»، مطالعات زنان، سال دوم، شماره‌ 6، زمستان 1383ش.
• خمینی، روح‌الله، توضیح المسائل، تهران، وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، چاپ نهم، 1372ش.
• دانش، پروانه و همکاران، «تحلیل جامعه شناختی خشونت خانگی علیه زنان و رابطه آن با احساس امنیت در خانه، مطالعه موردی زنان 18-54 سال شهر میانه»، پژوهش‌های راهبردی امنیت و نظم اجتماعی، ش 16، بهار 1396ش.
• سیف‌ربیعی، محمدعلی و همکاران، «همسرآزاری و عوامل موثر بر آن»، زن در توسعه و سیاست، شماره 4، شهریور 1381ش.
• شمس‌اسفندآبادی، حسن و همکاران، «همسرآزاری و عوامل موثر بر آن در زنان متاهل شهر تهران»، فصلنامه علمی پژوهشی روان‌شناسی دانشگاه تبریز، شماره 1، بهار 1385ش.
• «شوهر کشی در ایران بیشتر است یا زن کشی؟»، وب‌سایت شعار‌سال، تاریخ بازدید: 29 آذر 1402ش.
• صفایی، حسین، مختصر حقوق خانواده، تهران، بنیاد حقوقی میزان، 1388ش.
• طالب‌پور، اکبر، «بررسی انواع همسر آزاری در مناطق شهری و روستایی استان اردبیل و عوامل موثر بر آن»، فصلنامه علمی پژوهشی زن و جامعه، سال هشتم، شماره چهارم، زمستان 1396ش.
• قانون مدنی جمهوری اسلامی ایران.
• کلینی، محمد، الکافی، تهران، دار الکتب الاسلامیة، چاپ چهارم، 1407ق.
• مجلسی، محمدباقر، بحارالانوار، به‌ تحقیق، المیانجی، السید ابراهیم البهبودی، بیروت، دارالاحیاء التراث، چاپ سوم، 1403ق.
• مطهری، مرتضی، مجموعه آثار 19 (نظام حقوق زن در اسلام، مسئله حجاب، پاسخ‌های استاد، اخلاق جنسی)، قم، صدرا، 1390ش.
• نازپرور، بشیر، «همسرآزاری»، فصلنامه پژوهش زنان، شماره 3، بهار 1381ش.
• نجفی‌توانا، علی، «چرا زنان قاتل شوهر می‌شوند؟»، روزنامه جام جم، شماره 6427، 19 بهمن، 1401ش.
• نویدنیا، منیژه و شاملو، ابراهیم، «بررسی عوامل اجتماعی موثر بر همسرآزاری با تاکید بر نقش نظام مردسالاری در خانواده»، زن در توسعه و سیاست، دوره 16، 1397ش.