زن در ایران باستان: تفاوت میان نسخه‌ها

<big>'''زن در ایران باستان'''</big>؛ منزلت انسانی و نقش‌های جنسیتی زنان در ایران باستان. <br>

 

هرچند موقعیت زنان در مقاطع مختلفی تاریخ ایران باستان، دارای فراز و نشیب‌هایی بوده است؛ اما به‌دلیل ابتنای آن بر پیشینۀ نظام مادرشاهی، زنان ایران باستان نسبت به جوامع دیگر از موقعیت بهتری برخوردار بوده‌اند. بانوان ‌ایزدی و زنان اهریمنی در نظام اسطوره‌ای این دوره، به‌ترتیب نشان‌دهندۀ ارجمندی و اغواگری زنان است. به‌رغم رسمیت نِسبی قوامیت مرد؛ اما زنان در ایران باستان حضور برجسته در عرصه‌های سیاسی، نظامی و اقتصادی داشته و در کانون خانواده به‌عنوان کدبانوی خانه احترام می‌شدند. شاخص مهم زن ایرانی در امتداد تاریخ، پوشیدگی و عفت بوده است.  

ایران باستان ریشه در نظام مادرشاهی دارد که در آن سلسله نَسَبی به مادر می‌رسد. زن، نظم‏دهنده قبیله بود و مرد با ازدواج وارد خانواده زن می‏شد.<ref> [https://rasekhoon.net/article/show/108781 «عصر مادر شاهی»،  وب‌سایت راسخون.]</ref> گیرشمن، با بررسی انسان‌های ماقبل تاریخ در ایران، نظام مادرشاهی را ناشی از وظایف سنگین زن می‌داند؛ وظایفی از قبیل تولید‌مثل، خانه‌داری و تامین معیشت زندگی که موجب شد زنان اهمیت ویژه‌ای یافته و دارای مقام برتر نسبت به مردان شوند.<ref> [https://tarikhema.org/ancient/iran/22798/%D9%88%D8%B6%D8%B9%DB%8C%D8%AA-%D8%A7%D8%AC%D8%AA%D9%85%D8%A7%D8%B9%DB%8C-%D8%B2%D9%86-%D8%AF%D8%B1-%D8%A7%DB%8C%D8%B1%D8%A7%D9%86-%D8%A8%D8%A7%D8%B3%D8%AA%D8%A7%D9%86/ «وضعیت اجتماعی زن در ایران باستان»،  وب‌سایت تاریخ ما.]</ref>

زنان نجد در ایران باستان نه‌تنها در زمین، بلکه در آسمان هم قدرت داشتند و مجسمه الهه‏ها بر فراز عبادتگاه‌های آنها نصب بود. بر خلاف برخی مصریان که منشا حیات را مذکر می‌دانستند، در فلات ایران، منبع زندگانی، مؤنث دانسته شده و الهه‌های زن، برتر دانسته می‌شدند.<ref> [https://rasekhoon.net/article/show/108781 «عصر مادر شاهی»،  وب‌سایت راسخون.]</ref>

در دوران مادها، ایزدبانوی آناهیتا، بسیار مقدس بود و همین امر موجب شد تا زنان در ایران باستان از احترامی ویژه برخوردار شوند.<ref>[https://www.etemadnewspaper.ir/fa/main/detail/211448/%D8%B2%D9%86-%D8%AF%D8%B1-%D8%A7%D9%8A%D8%B1%D8%A7%D9%86-%D8%A8%D8%A7%D8%B3%D8%AA%D8%A7%D9%86 قزلباش، «زن در ایران باستان»،  وب‌سایت روزنامه اعتماد.]</ref> به گزارش کرستینسن؛ دوشیزگان ایران باستان ضمن آشنایی با وظایف خانوادگی، اصول اخلاقی و قوانین مذهبی، اوستا را نیز فرا می‌گرفتند و در حیات فردی و اجتماعی از آزادی عمل نِسبی برخوردار بودند؛ <ref>[https://haftasman.urd.ac.ir/article_66704_4376aef194ab38ea1d7d9b6a81624773.pdf قائم‌مقام فراهانی، «موقعیت زنان در دین زرتشتی بر اساس کتب فقهی و حقوقی»،  1392ش، ص113.]</ref> اما در زمان پارتیان اشکانی، مقام زن تنزل پیدا کرد و میدان فعالیت وی محدود به‌اندرونی خانه‌ها شد. در مواردی شاه‌دخت‌ها «وجه المصالحه» قرارگرفته و مجبور به ازدواج اجباری با دشمن می‌شدند.

در عهد نخست ساسانی، زن شخصیت حقوقی نداشت و جزء اشیاء به ‌شمار می‌آمد. زنان تحت قیمومیت مرد بودند و تعالیم دختران، فقط به خانه‌داری محدود می‌شد. داشتن پسر، وسیلۀ سعادت دنیوی و اخروی و داشتن دختر فاقد فضیلت تلقی می‌شد؛ اما در عهد جدید ساسانی، بار دیگر حقوق زنان مورد توجه قرار گرفت و زن می‌توانست در اموال مرد شریک شود.<ref> [https://www.porseman.com/article/%D8%AC%D8%A7%D9%8A%DA%AF%D8%A7%D9%87-%D8%B2%D9%86-%D8%AF%D8%B1-%D8%A7%D9%8A%D8%B1%D8%A7%D9%86-%D9%BE%D9%8A%D8%B4-%D8%A7%D8%B2-%D8%A7%D8%B3%D9%84%D8%A7%D9%85/119278 «جایگاه زن در ایران پیش از اسلام»،  پرسمان دانشگاهیان.]</ref> در شاهنامه فردوسی از زنان در ایران باستان به‌عنوان یاور مردان ستایش و از قهرمانان زن تقدیر شده است.<ref>[http://ensani.ir/file/download/article/1601985567-10314-99-35.pdf ﺑﯿﻮک‌زاده، «ﻣﺒﺎﺣﺚ ﺣﻘﻮقی زن در اﯾﺮان ﺑﺎﺳﺘﺎن»،  1391ش، ص40.]</ref>

در طبقه‌بندی شغلی زنان در عصر هخامنشی، زنان نظامی، کارگر و خدمتکار حضور داشتند و زنان همپای مردان می‌توانستند کار کرده و حقوق برابر با مردان دریافت کنند.<ref>[https://www.etemadnewspaper.ir/fa/main/detail/211448/%D8%B2%D9%86-%D8%AF%D8%B1-%D8%A7%D9%8A%D8%B1%D8%A7%D9%86-%D8%A8%D8%A7%D8%B3%D8%AA%D8%A7%D9%86 قزلباش، «زن در ایران باستان»،  وب‌سایت روزنامه اعتماد.]</ref> در لوحه‌های گنجینه هخامنشی، سخن از تعیین دستمزد مرد، زن و کودک است که نشان‌دهنده حضور زن در کارهای اجتماعی و اقتصادی است.<ref> [https://www.porseman.com/article/%D8%AC%D8%A7%D9%8A%DA%AF%D8%A7%D9%87-%D8%B2%D9%86-%D8%AF%D8%B1-%D8%A7%D9%8A%D8%B1%D8%A7%D9%86-%D9%BE%D9%8A%D8%B4-%D8%A7%D8%B2-%D8%A7%D8%B3%D9%84%D8%A7%D9%85/119278 «جایگاه زن در ایران پیش از اسلام»،  پرسمان دانشگاهیان.]</ref> شواهدی از تاریخ هخامنشیان، پارت‌ها و ساسانیان وجود دارد که حاکی از رفتار متمدنانه مردان با زنان ‌است.<ref>[https://amordadnews.com/8980/ آریابد، «جایگاه زن در ایران باستان»،  تارنمای خبری زرتشتیان.]</ref>

بروسیوس با استناد به اطلاعات الواح تخت جمشید به وجود یک نظم سلسله مراتبی میان زنان درباری قائل شده و هرکدام از آنها را دارای منزلتی مشخص می‌داند. این زنان، ابزاری برای نمایاندن قدرت شاه بودند. فعالیت‌های آنها تعریف شده بوده و در چارچوب آن از استقلال اقتصادی بهره‌مند بودند و مامورانی نظیر ماموران شاه داشتند. توانایی سفر، برخورداری از جیره سفر، داشتن املاک ثبت‌شده پرشمار در مناطق متعدد و نیروی انسانی تحت نظارت آنها نشان می‌دهد که در پس چنین ثروت و نفوذی، ساختاری از قدرت زنان وجود داشته است.<ref> [https://www.porseman.com/article/%D8%B2%D9%86%D8%A7%D9%86-%D8%AF%D8%B1-%D8%A7%D9%8A%D8%B1%D8%A7%D9%86-%D8%A8%D8%A7%D8%B3%D8%AA%D8%A7%D9%86--%D8%AC%D8%A7%D9%8A%DA%AF%D8%A7%D9%87-%D8%B2%D9%86-%D8%AF%D8%B1-%D8%A7%D9%8A%D8%B1%D8%A7%D9%86-%D8%A8%D8%A7%D8%B3%D8%AA%D8%A7%D9%86/16655 «زنان در ایران باستان»،  پرسمان دانشگاهیان.]</ref> در زمان کوروش زنان باردار و زایمان کرده از کار کردن معاف بودند.<ref> [https://vista.ir/m/a/pj3uo «جایگاه زن در ایران باستان»،  وب‌سایت ویستا.]</ref>

بر اساس مستندات تاریخی؛ آریایی‌ها در بدو ورود به فلات ایران، دام‌پرور و کوچ‌نشین بودند. ﻟﺒﺎس زﻧﺎن و ﻣﺮدان آریایی نسبتاً یکسان بود.<ref>[https://ensani.ir/file/download/article/20140616144014-9945-12.pdf زمانی، «پوشش زن در ایران باستان»،  1391ش، ص48.]</ref>

 

 

برمبنای گزارش‌های تاریخی؛ جامعه ایرانی از دوران‌ باستان، پوشیدگی را وظیفه اخلاقیِ خود دانسته و متناسب با اصل خانواده‌محوری بر عدم اختلاط زن و مرد تاکید داشته است؛ خانه‌های ایرانی همیشه دارای بیرونی و‌اندرونی بوده است.<ref> [https://www.porseman.com/article/%D8%AC%D8%A7%D9%8A%DA%AF%D8%A7%D9%87-%D8%B2%D9%86-%D8%AF%D8%B1-%D8%A7%D9%8A%D8%B1%D8%A7%D9%86-%D9%BE%D9%8A%D8%B4-%D8%A7%D8%B2-%D8%A7%D8%B3%D9%84%D8%A7%D9%85/119278 «جایگاه زن در ایران پیش از اسلام»،  پرسمان دانشگاهیان.]</ref>

زنان عادی در دورۀ اشکانی، قبایی تا زانو بر تن می‌کرده و شنلی بر سر می‌افکندند. از دیگر لباس‌های زنان، پیراهن بلند، گشاد، پرچین و آستین‌دار بود. زنان معمولا دو پیراهن روی هم می‌پوشیدند و چادری نیز بر سر می‌کردند. همین نوع پوشش با تغییراتی در دورۀ ساسانی نیز ادامه پیدا کرد. به اعتقاد برخی مورخان در ایران باستان، فقط زنان اشراف موظف به پوشیدگی کامل بودند و بقیه موظف به پوشاندن چهرۀ خود نبودند.  

زنان در ایران باستان به زیبایی خود اهمیت می‌دادند. لب‌ها را سرخ، پیرامون چشمان را سیاه و گونه‌ها را ارغوانی کرده، از گردنبند و دست‌بند استفاده می‌کردند. مردان هخامنشی به زیبایی زنان خود می‌بالیدند.<ref>[https://vista.ir/w/a/21/gdhug یدالله‌پور، «موقعیت زن در دیدگاه زرتشتیان»،  وب‌سایت ویستا.]</ref>

در ایران باستان، به‌رغم اینکه چندهمسری قانونی بود، اما اکثر مردم به تک‌همسری پایبند بودند. زنان در بحث اموال و طلاق حقوق مناسبی داشتند، دختران تحت قیمومیت پدر یا برادر خود بودند و ازدواج‌شان باید با رضایت آنها صورت می‌گرفت.<ref>[https://www.etemadnewspaper.ir/fa/main/detail/211448/%D8%B2%D9%86-%D8%AF%D8%B1-%D8%A7%D9%8A%D8%B1%D8%A7%D9%86-%D8%A8%D8%A7%D8%B3%D8%AA%D8%A7%D9%86 قزلباش، «زن در ایران باستان»،  وب‌سایت روزنامه اعتماد.]</ref>

در انگاره‌های باستانی ایرانیان، «فرَه خانه» با زن خانواده پیوند دارد و هرگاه جسد او را از خانه بیرون برند، «فرَه خانه» با وی بیرون خواهد رفت. فرزندان موظف به احترام والدین خود بودند. زن، حق مالکیت داشته و می‌توانست درآمد‌های ویژه داشته باشد. به‌رغم وجود چنین امتیازاتی برای زن؛ اما در عمل، مردان از حقوق و مزایای بالایی برخوردار بوده و مسئول تامین معاش به‌شمار می‌رفتند؛ ولی زنان کوشا و هوشیار می‌توانستند با تمسک به حق مالکیت خود، جایگاه والایی هم‌سنگ با مردان کسب کنند؛ <ref>[https://haftasman.urd.ac.ir/article_66704_4376aef194ab38ea1d7d9b6a81624773.pdf قائم‌مقام فراهانی، «موقعیت زنان در دین زرتشتی بر اساس کتب فقهی و حقوقی»،  1392ش، ص113.]</ref> در ﻣﺘﻮن مذهبی زرتشتی که ﺑﻌﺪ از ﺳﻘﻮط دورۀ ﺳﺎﺳانی نگارش شده‌اﻧﺪ، دﺳﺘﻮرات جدی‌تری دربارۀ ﻓﺮﻣﺎﻧﺒﺮداری زن از ﺷﻮﻫﺮش آﻣﺪه اﺳﺖ.<ref>[http://ensani.ir/file/download/article/1601985567-10314-99-35.pdf ﺑﯿﻮک‌زاده، «ﻣﺒﺎﺣﺚ ﺣﻘﻮقی زن در اﯾﺮان ﺑﺎﺳﺘﺎن»،  1391ش، ص47.]</ref>