اقتدار مرد در خانواده: تفاوت میان نسخه‌ها

اقتدار مرد در خانواده در واکنش به قدرت مطلق تاریخی مرد و متاثر از‌اندیشه‏ها و پدیده‏های مدرنی چون فمینیسم، اشتغال زنان و افزایش تحصیلات و آگاهی آنان، فردگرایی و بازنمایی‏های رسانه‏ای از نقش زن‌‏ومرد، تحول یافته است. مرد در جوامع غربی، اکنون حتی حق حضانت یا دیدار فرزند خود را نیز به‏سادگی ندارد.  

«اقتدار» در لغت به‎ معنای توانایی انجام کار<ref>. فراهیدی، کتاب العین، 1409ق، ج5، ص113.</ref> و علامت غالب شدن و استیلا<ref>. مصطفوی، التحقیق فی کلمات القرآن الکریم، 1430ق، ج7، ص247.</ref> است. اقتدار در خانواده به‏ معنای توان و اجازۀ تصمیم‏گیری دربارۀ امور مختلف خانواده بوده و مهم‏ترین مؤلفۀ آن، قدرت تصمیم‌گیری در اموری چون تعداد فرزندان، تربیت فرزندان، امور اقتصادی و هزینه‏ها و خرید است.<ref>. مهدوی و صبوری خسروشاهی، «بررسی ساختار توزیع قدرت در خانواده»،  1382ش، ص31.</ref> در تحلیل توزیع قدرت در خانواده، اصطلاحاتی چون «پدرسالاری»، «زن‏سالاری» و «مادرسالاری» استفاده شده<ref>. بستان، جامعه‏شناسی خانواده با نگاهی به منابع اسلامی، 1390ش، ص84.</ref> که هر یک، جایگاه یا قدرت مرد و زن در تصمیم‏گیری و مدیریت خانواده را به‏صورت خاصی معنا می‏کند.<ref>. منادی، مردم‏نگاری خانواده، 1394ش، ص50.</ref>‌اندیشمندان دینی از مفهوم قرآنی «قوّامیت» استفاده کرده‏اند که اقتدار در خانواده را هم حق و هم تکلیف مرد می‏دانند که در دو بعد قوّامیت شوهر بر زن و ولایت پدر بر فرزند تجلی می‏یابد و به‏طور کلّی به‏معنای سرپرستی، حمایت، محافظت و تشخیص و رعایت مصالح خانواده و اعضای آن توسط مرد (شوهر و پدر خانواده) است.<ref>. مقدادی، ریاست خانواده، 1385ش، ص38-52.</ref> از این منظر، مرد مقتدر در خانوادۀ خود:

#توانایی بالایی در تامین نیازهای مادی و معنوی خانواده‏اش دارد؛

#از خانوادۀ خود محافظت می‏کند؛

#به‏ اندازه و به‏صورت میانه، امورات زندگی‏اش را پیش می‏برد؛

#به خانوادۀ خود ظلم و تعدی نمی‏کند؛

#دارای انعطاف، قبض و بسط در انجام امور خانواده است.<ref>. ملکی و جدیری، «مفهوم‎شناسی اقتدار مرد در خانواده با رویکرد اسلامی و ساخت آزمون اولیه آن»،  1402ش، ص50.</ref>

در تحقیقات کمّی معمولاً بر مبنای نظریه منابع، قدرت در خانواده بر اساس قدرت تصمیم‏گیری سنجیده می‏شود؛ بنابراین، میزان تحصیلات، درآمد، اعتبار شغلی، موقعیت اجتماعی مرد نسبت به وضعیت زن، نمایان‏گر قدرت او در خانواده است که تاثیر آن در تصمیماتی چون نوع ماشین و منزل خریداری‏شده، انتخاب شغل، امکان اشتغال زن، میزان هزینه مواد غذایی، نحوۀ گذران تعطیلات و اینکه چه کسی حرف آخر را می‏زند، سنجیده می‏شود.<ref>. محمدی، «شناسایی شاخص‏های قدرت در خانواده به‏روش کیفی»،  1391ش، ص142-144.</ref> در همین راستا، سه شاخص برای سنجش قدرت در خانواده به‏کار می‏رود:  

1. حوزه‏های تصمیم‏گیری (سلامتی، تغذیه، مسکن، ازدواج فرزندان، انتخاب شغل، نحوه هزینه درآمد)؛   

2. ساخت قدرت (یک‏سویه بودن یا دوسویه بودن قدرت)؛   

3. شیوۀ اعمال قدرت (اجبار، مجاب‏سازی یا ترکیبی).  <ref>. موحد و همکاران، «مطالعه عوامل زمینه‏ای مرتبط با ساختار توزیع قدرت در خانواده»،  1391ش، ص168.</ref>

در تحقیقات کیفی نیز شاخص‏های زیر برای سنجش قدرت در خانواده به‏کار می‏رود:  

· استقلال (احترام همسر به حریم شخصی و نگرش تساوی‏طلبانه در مقابل سرک‏کشیدن به کارها و عدم تساوی)؛   

· احترام (تحقیر نشدن، عدم فحاشی و بگومگو)؛   

· تحمل‏کردن (تحمل بدون رضایت، نشانه ضعف است).  <ref>. محمدی، «شناسایی شاخص‏های قدرت در خانواده به‏روش کیفی»،  1391ش، ص150-155.</ref>

اقتدار مرد در خانوادۀ گسترده، ناشی از مالکیت، مدیریت و تصمیم‏گیری تام او دربارۀ وسایل تولید اقتصادی بود؛ اما با شکل‏گیری خانوادۀ صنایع خانگی، مالکیت زمین کشاورزی از دست مرد خارج شد و پس از آن خانوادۀ کارگری شکل گرفت که پدر به‏عنوان شخصی که در کارخانه مشغول کار بود. در اواخر قرن نوزدهم، مدارس عمومی و اجباری، جایگاه استادی پدر در آموزش حرفه به پسر را گرفته و تنها عامل باقیماندۀ اقتدار پدر را نیز از بین بردند. همچنین ارزش‏های جدیدی چون ملت، کشور و میهن جایگزین ارزش‏های خانوادگی شد. طی بحران‏های سرمایه‏داری نیز نقش نان‏آوری پدر مکرراً به خطر افتاد و به‏تدریج نوجوانانی که به طرق مشروع و نامشروع، کسب درآمد می‏کردند، صاحب ‏اقتدار در خانواده شدند. در سده نوزدهم، پیدایش افکار آزادی‏خواهانه و انقلاب فرانسه و تدوین قوانین مبتنی بر آن، اقتدار مردان را با محدودیت‏های قانونی نیز مواجه کرد و در اوایل قرن بیستم، اقتدار پدر نه ضرورت داشت و نه مطلوبیت.<ref>. اعزازی، جامعه‏شناسی خانواده، 1376ش، ص126-128.</ref>

امروزه اقتدار پدر کاهش یافته و صرفا به‏سبب دانش و عقل وی به‏عنوان وسیله‏ای برای انجام وظایف الزامی او است. همچنین قوانین خانواده، ازدواج و طلاق و قوانین مدنی بسیاری از کشورها با لحاظ حقوق بیشتری برای زنان و کودکان و محدودیت‏زایی برای مردان، از قدرت آنان کاسته است.<ref>. گیدنز، جامعه‏شناسی، 1373ش، ص420-428.</ref>

در بیشتر جوامع غربی، «پدری» در مقایسه با «مادری»، بیش از آنکه نوعی مقام و منزلت باشد، نوعی فعالیت است و پدران فقط نقش نان‏آور و عهده‏دار کار مزدی هستند و بیشتر کارهای والدگری، برعهده زنان است؛ به همین‏جهت، اجلاسیه احزاب پارلمانی اروپا بر تقویت نقش پدران برای مشارکت در امور فرزندان تاکید کرده است.<ref>. برناردز، درآمدی به مطالعات خانواده، 1384ش، ص294 و 321.</ref> با این وجود، دولت سوئد هرگونه تنبیه فیزیکی و رفتار توهین‏آمیز والدین با کودکان را منع کرده و با آموزش جنسی به کودکان در مدارس، به‏طور عملی، اقتدار والدین را نادیده گرفته است.<ref>. گاردنر، جنگ علیه خانواده، 1386ش، ص114.</ref> در آمریکا، قوانین به کاهش بیش از پیش جایگاه مرد و پدر در خانواده و جامعه انجامیده است؛ به‏گونه‏ای که حق حضانت پس از طلاق به مادر واگذار شده و مردانِ جداشده، فرزندان خود را یا اصلاً نمی‏بینند و یا یک روز در هفته می‏بینند. این پدران اغلب احساس می‏کنند که هویت و جایگاه خود را در خانواده از دست داده‌اند؛ از این‏رو، طبق برآوردها، 36% کودکان آمریکایی، جدا از پدران اصلی‏شان زندگی می‏کنند و حدود40% این کودکان، حداقل 1 سال پدران خود را ندیده‏اند و بیش از نیمی از کودکان، بخش مهمی از دوران کودکی‏شان را جدا از پدر گذرانده‏اند.<ref>. سیدل و گاردنر، وای‏وای اروپا- آمریکا، 1389ش، ص20-22 و ص39.</ref>

در ایران تا پیش از مشروطه، پدر در راس هرم قدرت و مورد اطاعت و احترام اعضای خانواده بود و به‏‌تنهایی تصمیم‏‌گیری کرده و اعضای خانواده را وادار به انجام آن می‏کرد. با ورود مدرنیته و عواملی چون کشف حجاب، تحصیل فرزندان در خارج و اشتغال در اداره‏های دولتی، پدر این جایگاه را از دست داد.<ref>. صفری و ظاهری ‏عبدوند، «بررسی تاثیر مدرنیته بر جایگاه پدر/شوهر در خانواده ایرانی»،  1396ش، ص33 و 35؛ شفیع‏زاده و همکاران، «تحلیل تاثیر تحول ساختار قدرت خانواده بر حق ولایت»،  1398ش، ص169-170.</ref> به‏اعتقاد برخی پژوهشگران، جامعه ایران که تا دهۀ 1360ش، بر محور تفکر مردسالارانه بوده، در دهه 1390ش به‏سمت تفکر زن‏سالارانه و سپس کودک‏سالاری سوق یافته است.<ref>. پیش‏قدم و همکاران، «واکاوی زباهنگ مردسالاری و زن‏سالاری در فرهنگ ایرانی»،  1399ش، ص110.</ref>

آمارهای چند دهۀ گذشته، نشانگر تحول اساسی در جایگاه زنان در جامعه و خانواده و کاهش اقتدار مردان است. در پیمایش 1374ش، 60% افراد، مردان را در جامعه، مهم‏تر می‏دانستند.<ref>. عبدی، مقدمه‏ای بر پژوهش در جامعه‏شناسی خانواده در ایران، 1393ش، ص103.</ref> همچنین فقط 20% خانوارهای تهرانی، پدر را تصمیم‏گیرندۀ اصلی معرفی کرده‌اند.<ref>. گودرزی، ارزش‏ها و نگرش‏های فرهنگی-اجتماعی شهروندان تهران، 1390ش، ص54.</ref> به‏لحاظ سنّی، 70. 5% افراد مسن و 59. 6% افراد بین 15-24 سال، پدر را تصمیم‏گیرندۀ اصلی خانوادۀ خود معرفی کرده‏اند.<ref>. آزاد ارمکی، جامعه‏شناسی خانواده ایرانی، 1384ش، ص73-74.</ref>

==گفتمان‏های زن‏گرایی و تساوی‏طلبی==

درباره نقش و جایگاه زن‌ومرد در خانواده، دو گفتمان شکل گرفته است؛ گفتمان زن‏گرایی به نقد پدرسالاری و مردمَداری، محوریت‏بخشیدن به نقش زن در خانواده و جامعه، بازسازی نظام اجتماعی زن‏مدار و برابری‏طلبی با مردان تاکید می‏کند. گفتمان دوم نیز به افزایش قدرت زنان در جامعه و تنظیم مجدد روابط زنان و مردان در خانه تاکید دارد. این مطالبات، الزامات قانونی همچون مکلف‏کردن مردان به رعایت حقوق مساوی در مالکیت، سلب حق طلاق از مرد، حق تحصیل و اشتغال برای زن را داشته است.<ref>. آزاد ارمکی، خانواده ایرانی، 1393ش، ص148-149.</ref>

دیدگاه سوم مبتنی بر مبانی دینی، هم با نقد پدرسالاری و قدرت مطلق پیشین مرد در خانواده و هم نقد رویکردهای زن‏سالارانه و تضعیف اقتدار مرد، بر ضرورت اقتدار مسئولانۀ مرد در خانواده تاکید دارد؛ یعنی اختیار و قدرت مرد را بیشتر به‏‌عنوان یک مسئولیت و مستلزم وظایف مهمی چون مدیریت، تامین هزینه‏‌ها و حفظ خانواده و مصلحت آن تلقی می‏‌کند.<ref>. ابراهیمی‏پور و همکاران، شاخص‏های خانواده مطلوب از دیدگاه اسلام، 1395ش، ص195-199 و ص556؛ جان‏بزرگی و دیگران، «بررسی رابطه ساختار قدرت در خانواده با کارآمدی آن»،  1392ش، ص62.</ref> بر اساس این الگو:  

4. مادر بیشترین خدمات را در خانواده دریافت می‏کند.<ref>. ابراهیمی‏پور و همکاران، شاخص‏های خانواده مطلوب از دیدگاه اسلام، 1395ش، ص327.</ref>

این الگو طبق بسیاری از پژوهش‏ها، کارآمدترین نوع خانواده است؛ در مقابل، الگوی زن‏‌سالار کم‏ترین کارآمدی را دارد.<ref>. جان‏بزرگی و دیگران، «بررسی رابطه ساختار قدرت در خانواده با کارآمدی آن»،  1392ش، ص67.</ref> طبق برخی پژوهش‌‏ها نیز زنان در صورت وجود صمیمیت و رضایت زناشویی، از اقتدار مرد، احساس خوشبختی دارند.<ref>. مرتضوی و پاکزاد، «تبیین نگرش زنان نسبت به اقتدارگرایی مردانه با استفاده از مدل پیر بوردیو (مطالعۀ موردی: طایفۀ ده‏بالایی شهر ایلام)،  1396ش، ص144؛ محمدی، «اﻟﮕﻮی ﺳﻨﺘﻲ ﺳﺎﺧﺘﺎر ﻗﺪرت در ﺑﺮﺧﻲ ﺧﺎﻧﻮاده‏های ایرانی»،  1393ش، ص111.</ref>

نقش ضعیف پدران همراه با نقش مادران سلطه‏جو، با ابتلای بیشتر به بیماری شیزوفرنی فرزندان همراه بوده است؛ <ref>. کوزر و روزنبرگ، نظریه‏های بنیادین جامعه‏شناختی، 1393ش، ص549.</ref> علاوه‏ براینکه کاهش اقتدار مرد در خانواده به آسیب‎های مختلف اجتماعی، همچون کاهش فرزندآوری زنان، <ref>. کاوه‏فیروز و کرمی، «بررسی ابعاد ساختار قدرت در خانواده و رابطه آن با باروری»،  1394ش، ص291.</ref> کاهش کارآمدی خانواده و بروز اختلافات و نارضایتی زناشویی یا سلب آرامش خانواده انجامیده و در مقابل، حفظ اقتدار مرد به‌‏دور از آسیب‏های مردسالاری و پدرسالاری سنتی، به کاهش اختلافات زناشویی و طلاق فرزندان می‏انجامد.<ref>. زارعی ‏توپخانه، «بررسی ساختار توزیع قدرت در خانواده»،  1392ش، ص111.</ref>

طبق ماده 1105 قانون مدنی، «در روابط زوجین، ریاست خانواده از خصائص شوهر است».  این ریاست، اختیاری است برای تثبیت و مصلحت خانواده؛ بنابراین، مرد نمی‏‌تواند از آن سوءاستفاده کند<ref>. فتحی و کوهی اصفهانی، قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران به‏همراه نظرات تفسیری شورای نگهبان، 1397ش، اصل40.</ref> یا آن را به زن یا کسی دیگر واگذار کند. جایگاه سرپرستی مرد، پیامدهای حقوقی دیگری به‏دنبال دارد؛ ازجمله اینکه اقامت‏گاه زن همان اقامتگاه مرد است؛ تعیین مسکن با مرد بوده و زن باید تمکین کند؛ شوهر می‏‌تواند زن را از شغلی که منافی مصالح خانواده یا حیثیت خود یا زن باشد، بازدارد؛ طفل صغیر تحت ولایت قهری پدر و جد پدری خود است و هزینه اداره خانواده نیز برعهده مرد قرار دارد.<ref>. قانون مدنی، مواد 1005، 1114، 1117، 1180، 1199، وب‏سایت مرکز پژوهش‏های مجلس شورای اسلامی.</ref>

اندیشه‏های فمینیستی به‏دنبال حذف کلیشه‏ها و نقش‏های جنسیتی، ساختار عمودی خانواده که پدر را در جایگاه سرپرستی خانواده می‏دید را به چالش کشیده و به‏جای آن، ابتدا الگوی دوپله‏ای که پدرومادر را در یک رتبه می‏‌نهاد و سپس الگوی افقیِ دموکراتیک (تساوی همۀ اعضای خانواده) را مطرح و در سیاست‏‌های توسعه دنبال کرد؛ درنتیجه، نه خانواده به‏مثابه نهادی منسجم و نیازمند رهبری متمرکز لحاظ شد، نه فرزندان نیازمند نظارت تلقی شدند و نه پدر نقش خاصی در خانواده یافت.<ref>. جمعی از نویسندگان، آسیب‏شناسی خانواده، 1388ش، ص40و53.</ref>

طبق نظریه منابع، دست‌یابی به منابع بیشتر (شغل و درآمد، تحصیلات و اطلاعات) به‏معنای برخورداری از ﻗﺪرت ﺑﻴﺸﺘﺮ اﺳت.<ref>. منصوریان و همکاران، «عوامل اجتماعی، اقتصادی مؤثر بر ساخت قدرت در خانواده»،  1388ش، ص128.</ref> اشتغال زنان، افزایش سرمایه اجتماعی، آگاهی از حقوق خود و درآمد بالا سبب قدرت‏گیری زنان و کاهش اقتدار مردان شده است.<ref>. مالمیر و ابراهیمی، «نوع‏شناسی ساختار قدرت در خانواده ایرانی»،  1399ش، ص11.</ref><ref> عنایت و رئیسی، «سنجش عوامل مؤثر بر توزیع قدرت در خانواده»،  1391ش، ص37.</ref><ref> مهدوی و صبوری خسروشاهی، «بررسی ساختار توزیع قدرت در خانواده»،  1382ش، ص60-63.</ref>

سلب اقتدار پدر و جایگزینی گفتمان مشاوره به‏جای آن، ناشی از تغییر نگرش‏ها به الگوهای کهن جنسیتی و تقسیم کار است؛ یعنی زنانگی و مردانگی، دیگر با بایدها و نبایدهای فرهنگی گذشته، معنا نمی‏یابد و خانواده تعاریف جدیدی از الگوهای جنسیتی پذیرفته است.<ref>. چراغی‏ کوتیانی و شرف‏الدین، بحران خاموش، 1397ش، ص228.</ref> گسترش فردگرایی در جامعه، به تمامیت‏خواهی همۀ اعضا و یکسان‏سازی نیازها و انتظارات آنان در خانواده و استفاده حداکثری از امکانات در خانواده انجامیده است.<ref>. آزاد ارمکی، خانواده ایرانی، 1393ش، ص174و182.</ref>

مجلات خانوادگی با نمایش سلبریتی‏های مرد با ظاهری جذاب در تبلیغ کالاهای آرایشی و بهداشتی و بازنمایی مردانی فاقد ویژگی‌‏های مردانه، اقتدار سنتی مردانه که مبتنی بر کار و قدرت را شکسته و سبب زنانه‏ کردن نقش مردان و تبدیل بدن مردانه که قبلاً در ارتباط با کار بود، به شیئی جنسی و دارای جذابیت ظاهری شده‏اند.<ref>. بازیار و همکاران، «بازنمایی مردانگی در آگهی‏های تبلیغاتی مجلات خانوادگی»،  1398ش، ص85-92.</ref> در سینمای ایران نیز مرد عموماً فردی بی‏تدبیر، ظالم، بی‏‌عاطفه و خودخواه یا منفعل بازنمایی شده و غیرت‏ورزی و اقتدارگرایی مردانه یا زیر سؤال و یا از بین رفته است و در مقابل، زنان چهره‏ای مظلوم، فعال، فداکار و درعین‏حال، غیرمقیّد به هنجارهای اسلامی دارند که اغلب نقش دینی شوهر را نیز نادیده می‏‌گیرند.<ref>. اسماعیلی، بازنمایی الگوی شخصیت زن‏ومرد در سینمای ایران، 1393ش، ص320-328</ref>