جنسیت از دیدگاه محمدتقی مصباح یزدی؛ شباهتها و تفاوتهای زن و مرد از منظر محمد تقی مصباح یزدی.
دیدگاه محمدتقی مصباح یزدی دربارهٔ جنسیت بر پایه مشترکات اساسی انسانی و تفاوتهای تکوینی استوار است. از نظر وی، زن و مرد در اصل انسانیت، فطرت الهی و مسیر کلی تکامل بهمعنای عبودیت و رسیدن به قرب الهی، مشترک هستند و در بسیاری از حقوق و تکالیف نیز وضعیتی یکسان دارند. با این حال، تفاوتهای طبیعی و جبری در ابعاد جسمی، روانی و زیستی که مبتنی بر حکمت الهی و لازمه بقای نسل و نظام احسن است، منجر به تفاوت در برخی حقوق و تکالیف اجتماعی و خانوادگی میشود. این تفاوتها مانند نقش مادری و قیمومیت مرد در خانواده، تجلی عدالت است که در آن، حقوق و مسئولیتها متناسب با ویژگیهای ذاتی و نقشهای طبیعی هر جنس تعیین میشود. نظام اسلامی با به رسمیت شناختن استقلال مالی و اجتماعی زن و تأکید بر نقش ممتاز مادر در خانواده، در پی تحقق توازنی عادلانه و مبتنی بر حکمت آفرینش است.
شباهتهای زن و مرد
افراد انسان از جهت جنسیت به مرد و زن تقسیم میشوند،[۱] اما در اصل ویژگیهای انسانی مشترکاند. قرآن کریم در آیهٔ نخست سورهٔ نساء «وَ خَلَقَ مِنْهَا زَوْجَهَا» بهروشنی نشان میدهد که حضرت آدم و همسرش حوا، از یک ماده اولیه خلق شدهاند. همچنین آدم و حوا در فریفتهشدن و هبوط از بهشت، سرنوشتی مشترک داشتند.[۲]
مصباح یزدی بر این باور است که بسیاری از تکالیف زن و مرد مشترک است و هر دو از راه عبودیت و انجام وظایف خود بهطور یکسان به کمال میرسند. او میگوید تا جایی که تفاوتهای جسمی، روانی و حکمت الهی اقتضای ویژهای نداشته باشد، زنان در عرصههای اجتماعی و سیاسی از استقلال برخوردارند.
بهویژه در بعد اقتصادی، زنان در اسلام از استقلال مالی برخوردارند؛ میتوانند مالک شوند، قرارداد ببندند و اموال خود را آزادانه اداره کنند. مصباح این استقلال را نشانه احترام به شخصیت زن و تأکید بر مسئولیت فردی او میداند. افزون بر این، در خانواده نیز مادر از حقوقی برتر از پدر برخوردار است و نقش او در تربیت و دوام خانواده جایگاهی ممتاز دارد.[۳]
تفاوتهای زن و مرد
از منظر محمدتقی مصباح یزدی، تفاوت میان انسانها بهطور کلی و زن و مرد بهطور خاص را میتوان به تفاوتهای طبیعی، اجتماعی و فرهنگی تقسیم کرد. تفاوتهای طبیعی که جبری هستند، از نظر اسلام هم وجود دارند و هم ضرورت؛ اما تفاوتهای اجتماعی نیمهاختیاری نیمهجبری هستند و تفاوتهای فرهنگی اختیاری بوده و حدوث و بقا، و شدت و ضعف آنها ناشی از اختیار آدمی است.[۴]
تفاوتهای طبیعی
منظور از تفاوتهای طبیعی در آثار مصباح یزدی، تفاوتهای جسمی، زیستی و روانی است که فرد توانایی تغییر آن را ندارد. از دیدگاه اسلامی این تفاوتها مبتنی بر حکمت و لازمهٔ نظام احسن است.[۵] زن یا مرد بودن انتخابی نیست و به اراده الهی بستگی دارد.[۶] تفاوتهای جنسی که از حیث زیستشناسی، فیزیولوژی و بیولوژی در مسائل روانی و عاطفی زن و مرد وجود دارد، در این دسته قرار میگیرند.[۷] آیتالله مصباح یزدی یکی از حکمتهای تفاوتهای طبیعی را زمینهسازی برای بقای نسل بشر میداند.[۸] تفاوتهای جسمانی زن و مرد، تفاوت در بدن، دستگاه تناسلی، شکل پستانها، دوران قاعدگی در زنان، تولید مثل و نیازهای جنسی را دربرمیگیرد.[۹]
در دیدگاه مصباح یزدی، زن و مرد، تفاوتهای روحی و نفسانی نیز دارند. برخورداری زن از عواطف، انفعالات و احساسات بیشتر، مهمترین آنها است. این تفاوت، زن را در تصدی کارهایی که به احساسات و ملایمت بیشتر نیاز دارند، توانمندتر از مرد میسازد. در اندازهٔ مغز، عقل، قدرت فهم و ادراک، توانایی فراگیری و مسائلی از این قبیل میان زنان و مردان تفاوتهایی هست، اما این ادعاها اثبات علمی نشدهاند. روایات رسیده در این زمینه نیز چندان روشن و قطعی نیستند و در مورد هریک توجیههایی آوردهاند. میل به محبوبیت، جلبتوجه بیشتر، خودآرایی و خودنمایی و داشتن حامی، از جمله ویژگیهای زن است.
تفاوتهای اجتماعی
منظور از تفاوتهای اجتماعی یا جنسیت، تفاوت در وضع، وظیفه و پایگاه اجتماعی است. این دسته از تفاوتها ممکن است ناشی از علل طبیعی یا اختیاری باشد. بسیاری از تفاوتهای اجتماعی به اراده افراد بستگی دارد و تحت تأثیر نظام ارزشی و فرهنگ قرار دارد از اینرو میتواند، توسط جامعه یا دولت تقویت یا تضعیف شود. در دیدگاه آیتالله مصباح، از میان برداشتن همه تفاوتهای اجتماعی نه ممکن است و نه مطلوب. به همین دلیل اسلام بنا ندارد همه افراد را در وضعیت یکسانی قرار دهد اما این را هم نمیپذیرد که اختلاف میان آنها ناعادلانه باشد یا به اختلاف فاحش کشیده شود.[۱۰]
افرادی که با فعالیتهای اختیاری شرایط ویژهای را کسب میکنند سزاوار برخورداری از امتیازهای متناسب با آن هم هستند و کسی که آن شرایط را کسب نکرده است و شایستگی لازم را ندارد، حقی هم در این زمینه نخواهد داشت.[۱۱]
مصباح یزدی بر این باور است که آیات قرآن نیز وجود تفاوتهای میان زن و مرد و بهرهمندیهای گوناگون هر یک را امری پذیرفته و طبیعی میداند و توصیه میکند که هیچکدام آرزوی بهرههای دیگری را نداشته باشند. از نظر او، این تفاوتها بر پایه حکمت الهی و مصالح واقعی انسانها استوار است و هر جنس متناسب با نقش و توان خود از نعمتها و مسئولیتهایی بهرهمند شده است.[۱۲]
به اعتقاد وی، جمله نخست آیه ۳۲ سوره نساء اطلاق دارد و همه برتریها و امتیازات را دربرمیگیرد؛ چه تکوینی و چه تشریعی، چه در ابعاد جسمی و طبیعی و چه در ویژگیهای نفسانی و روحی. در ادامه آیه، بهطور خاص زنان و مردان مورد خطاب قرار گرفتهاند تا از آرزوی جایگاه دیگری پرهیز کنند و به آنچه خداوند در حکمت خویش برایشان مقدر ساخته، راضی باشند. این نگرش نشان میدهد که تفاوتهای میان دو جنس نه از سر تبعیض، بلکه جلوهای از نظام حکیمانه آفرینش است و پذیرش آن زمینهساز آرامش، تکامل و تعادل در زندگی فردی و اجتماعی انسانها خواهد بود.[۱۳]
دلیل تفاوتهای اجتماعی
آیتالله مصباح دو دلیل برای تفاوتهای اجتماعی ذکر میکند:
- تفاوت میان افراد به طوری کلی و میان زن و مرد بهطور خاص، تقسیم کار را به عنوان یک ضرورت اجتماعی ممکن میسازد. آیهٔ ۳۲ از سورهٔ زخرف، تفاوتهای افراد را زمینهساز بهکارگیری گروهی توسط گروهی دیگر، به صورت یکسویه و دوسویه، میشمارد.
- آزمایش، که یکی از بزرگترین، مهمترین، کلیترین و استثناناپذیرترین سنتهای الهی دربارهٔ انسانهاست، از طریق همین تفاوتها قابل انجام است.[۱۴]
تفاوتهای فرهنگی
مصباح یزدی تفاوتهایی را که به حوزه علم و معرفت، آرا و نظریات، خلقوخوها و گرایشهای روانی زن و مرد مربوط میشود، تفاوتهای فرهنگی مینامد. این نوع تفاوتها بیشتر ناظر به جنبههای معنوی و درونی انساناند، نه به ساختار جسمی یا موقعیت اجتماعی او. به اعتقاد او، تفاوتهای طبیعی و اجتماعی میتوانند در پدید آمدن تفاوتهای فرهنگی نقش زمینهای داشته باشند، اما علت اصلی آن نیستند؛ بدن و جامعه زمینه را فراهم میکنند، اما ریشه این تفاوتها در نفس و ساحت فرهنگی انسان قرار دارد.[۱۵]
تفاوت در حقوق و تکالیف
از دیدگاه مصباح یزدی، هرگاه تفاوتهای میان زن و مرد جنبه طبیعی و تکوینی داشته باشند، یعنی برخاسته از آفرینش و ساختار وجودی انسان باشند و در عین حال دائمی، فراگیر و در عرصههای اجتماعی مؤثر واقع شوند، به صورت منطقی و عادلانه موجب تفاوت در حقوق و تکالیف خواهند شد. بر این مبنا، اختلاف حقوق زن و مرد در چنین مواردی نه تنها تبعیضآمیز نیست، بلکه جلوهای از عدالت الهی و هماهنگی میان نظام خلقت و شریعت است.
مصباح یزدی معتقد است که عدالت به معنای برابری مطلق نیست، بلکه به معنای رعایت تناسبها و شایستگیهای واقعی هر انسان است. از این رو، تفاوت در حقوق و مسئولیتها، زمانی که ریشه در تفاوتهای آفرینشی دارد، لازمه تحقق عدالت بهشمار میآید. در نتیجه، نظام الهی با در نظر گرفتن ویژگیهای ذاتی زن و مرد، برای هر یک جایگاهی خاص و متناسب مقرر کرده است تا توازن فردی و اجتماعی حفظ شود.
از نظر او، عدالت به معنای یکسانسازی نیست، بلکه به معنای رعایت استحقاقها و قابلیتهای واقعی هر انسان است؛ بنابراین، همانگونه که زن و مرد در بسیاری از عرصهها دارای حقوق و وظایف مشترکاند، در مواردی نیز به تناسب ویژگیهای جسمی، روانی و نقشهای طبیعی خود، از حقوق و تکالیف ویژهای برخوردار میشوند.[۱۶]
برای نمونه، زن به سبب ساختار خاص بدنی و عاطفی خود وظایفی مانند بارداری، شیردهی و حضانت فرزند را بر عهده دارد و در مقابل، از حقوقی چون نفقه، مهریه و اجرت شیردهی بهرهمند میشود. به باور مصباح، این تقسیم وظایف و حقوق نه تنها بر پایه تفاوت طبیعی زن و مرد، بلکه بر اساس مصلحت فردی، خانوادگی و اجتماعی است و تحقق عدالت حقیقی در گرو همین هماهنگی میان آفرینش، مسئولیت و حق است.
پانویس
- ↑ مصباح یزدی، پاسخ استاد به جوانان پرسشگر، بیتا، ص263.
- ↑ . مصباح یزدی، پاسخ استاد به جوانان پرسشگر، بیتا، ص263.
- ↑ مصباح یزدی، پرسشها و پاسخها، ج5، 1391ش، ص274.
- ↑ مصباح یزدی، جامعه و تاریخ از نگاه قرآن، 1391ش، ص286.
- ↑ مصباح یزدی، جامعه و تاریخ از نگاه قرآن، 1391ش، ص288.
- ↑ مصباح یزدی، جامعه و تاریخ از نگاه قرآن، 1391ش، ص288.
- ↑ مصباح یزدی، پرسشها و پاسخها، ج5، 1391ش، ص288–289.
- ↑ مصباح یزدی، پرسشها و پاسخها، ج5، 1391ش، ص288–289.
- ↑ مصباح یزدی، نگاهی گذرا به حقوق بشر، 1388ش، ص213.
- ↑ مصباح یزدی، جامعه و تاریخ از نگاه قرآن، 1391ش، ص286.
- ↑ مصباح یزدی، نظریه سیاسی در اسلام، ج1، 1391ش، ص314–316.
- ↑ سورهٔ نساء، آیة 32.
- ↑ سورهٔ نساء، آیة 32.
- ↑ سورة انعام، آیة 166.
- ↑ مصباح یزدی، جامعه و تاریخ از نگاه قرآن، 1391ش، ص304.
- ↑ مصباح یزدی، جامعه و تاریخ از نگاه قرآن، 1391ش، ص304.
منابع
- قرآن کریم
- مصباحیزدی محمدتقی، نگاهی گذرا به حقوق بشر از دیدگاه اسلام، تدوین و نگارش: عبدالحکیم سلیمی، قم، مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی، ۱۳۸۸ش.
- مصباحیزدی محمدتقی، جامعه و تاریخ از نگاه قرآن، قم، مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی، ۱۳۹۱ش.
- مصباحیزدی محمدتقی، نظریه سیاسی در اسلام، تحقیق و نگارش: کریم سبحانی، قم، مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی، ۱۳۹۱ش.
- مصباحیزدی محمدتقی، حکیمانهترین حکومت: کاوشی در نظریه ولایت فقیه، تحقیق و نگارش: قاسم شباننیا، قم، مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی، ۱۳۹۴ش.
- مصباحیزدی محمدتقی، پرسشها و پاسخها، قم، مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی، ۱۳۹۱ش.
- مصباحیزدی محمدتقی، پاسخ استاد به جوانان پرسشگر، قم، مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی، بیتا.