الگوی سوم زن
الگوی سوم زن؛ الگویی متفاوت از الگوی زن شرقی و زن غربی، برای زن ایرانی.
مکاتب گوناگون شرقی و ایدئولوژی‌هایِ سکولار غربی هر یک به فراخور مبانی و جهت‌گیری‌های خود، نگاهی خاص به هویت زن داشتند و بسته به میزان نفوذ و قدرت خود، فرهنگ عمومی جوامع مختلف را تحت تأثیر رویکرد خود می‌ساختند. انقلاب اسلامی با تکیه بر معارف اسلامی، هویتی جدید برای زن ارائه کرد که به الگوی سوم زن شهرت یافت. این الگو، زنان را از حاشیه‌نشینی و بی‌اثری در حرکت تاریخ و نیز در مرکز حوادث بودن و کالاانگاری او، رها ساخته و نقشی فعال و متناسب با ظرفیت‌های طبیعی و جایگاه اجتماعی وی، طراحی کرده است.
مفهوم‌شناسی الگوی سوم زن
اصطلاح الگوی سوم زن اولین‌بار توسط آیتالله خامنهای، مطرح شد. ویژگی الگوی زن شرقی، آن است که در حاشـیه جای گرفته و در تاریخ‌سازی، بی‌نقش است. ویژگی الگوی زن غربی آن است که جنسیت او بر انسانیت او غلبه دارد و بهعنوان ابزار جنسـی در خـدمت سرمایه‌داری است. الگوی سوم اما بیانگر ویژگی‌های متفاوتی برای زن است.[۱] دال محوری در الگوی زن شرقی، خانه‌نشینی و دال محوری در الگوی زن غربی خانواده‌گریزی است،[۲] اما الگوی زن مسلمان ایرانی، جامع بین عفاف و حجاب و در متن و مرکز حوادث بودن است.[۳]
علت این تقسیم‌بندی، نقشی است که زنان در تاریخ ایفا کرده‌اند یا می‌توانند ایفا کنند. مرتضی مطهری با سه‌گانۀ مفهومی «شیء گران‌بهای بدون نقش»، «شخص بی‌بهای داراى نقش» و «شخص گران‌بهای داراى نقش» به سه تیپ ایده‌آل برای هویت زن اشاره دارد. شیء گران‌بهای بدون نقش، بیانگر زن خانه‌نشین در خدمت مرد است که ابعاد شخصیت انسانی از جمله آگاهی، آزادی و خلاقیت در او رشد نکرده است[۴] و حوزه اثرگذاری او مستقیماً و صرفاً درون خانواده و به‌صورت غیرمستقیم در تاریخ است.[۵]
در مقابل شخص بی‌بهای داراى نقش، زنی را به‌تصویر می‌کشد که ابعاد شخصیتی او رشد کرده است و شخص مؤثری در تاریخ شده است، اما به‌دلیل حضور گسترده و بدون مرز در کنار مردان و جامعه، ارزش خود را از دست داده است.[۶]
در برابر دو تصویر گذشته، آموزه‌های اسلامی زنی را تصور می‌کند که شخص گران‌بهای داراى نقش، نامیده می‌شود، کمالات روحی و انسانی همانند آگاهی، آزادی و خلاقیت در او رشد کرده و مبتذل و دم دستی هم نیست؛ زن در این نگاه محدودیت‌ها و اختلاط بی‌‌حد را ندارد.[۷]
شاخص‌های الگوی سوم زن
خانه‌دار خانواده‌مدار
زن الگوی سوم برخلاف زن شرقی که غافل از مسئولیتهای اجتماعی بیرون از خانه است و نیز برخلاف زن غربی که گریزان از خانواده و وظایف درون خانه است؛ نسبت به وظایف درون خانه متعهدانه عمل می‌کند و در عین‌حال درباره وظایف و فعالیت‌های اجتماعی بیرون از خانه نیز مسئولیت‌پذیر است.[۸]
مقصود از خانه‌داری در این الگو، خانه‌نشینی نیست، بلکه اولویت‌بخشی بـه مدیریت خانه است. خانه محل حضور همسر و فرزندان است که در اسلام جایگاه ویژه‌ای دارند؛ به‌گونه‌ای که خوب شوهرداری کردن برای زنان حکم جهاد دارد[۹] و پاداش آن برابر با جهاد در راه خدا برای مردان است؛ هر یک از فعالیت‌های زنان همچون همسرداری، فرزندپروری و خانه‌داری، فعالیت‌هایی هستند که غیر از زن خانواده کسی حاضر و قادر به انجام آن نیست، زیرا او رکن خانواده است.[۱۰]
فعال اجتماعی
اصل و حکم اولیه در رابطه با فعالیت اجتماعی زنان، جواز آن است؛ البته حکم اولیه در صورت وجود شرایط ممکن است به حرمت یا وجوب تبدیل شود. اگر حضور اجتماعی زنان موجب مفسده‌ای برای آنها و جامعه باشد، نه‌تنها حضورشان جایز نیست بلکه حرام شرعی است؛ از طرفی در برخی موارد و مشاغل مانند پزشکی زنان که کسی غیر از آنان نباید حاضر باشد، حضور اجتماعی زنان واجب شرعی است.[۱۱] در همین راستا امام خمینی حضور اجتماعی زنان را به اندازه‌ای که اسلام اجازه داده است در همه عرصه‌ها جایز و در برخی موارد همچون انتخابات واجب می‌داند.[۱۲]
مبانی کلامی الگوی سوم زن انقلاب اسلامی
مسائل زنان در هر مکتبی نتیجه مبانی و اصول انسان‌شناسی، هستی‌شناسی، ارزش‌شناسی و حتی معرفت‌شناسی آن مکتب است. الگوی سوم زن انقلاب اسلامی نیز نتیجه جهان‌بینی و انسان‌شناسی برگرفته از اصول اعتقادی کلام شیعی است که توسط امام خمینی و آیتالله خامنهای، تبیین شده است.
عبودیت
از منظر اندیشمندان مسلمان، از جمله مواردی که در تشخیص موقعیت انسان در هستی موثر است؛ خودآگاهی، خودشناسی و شناخت رابطه خود با جهان و خالق هستی است. در چارچوب انسان‌شناسی اسلامی، هویت انسان در ارتباط با خدا بهعنوان خالق هستی معنا می‌شود. این نوع نگاه به انسان بر خلاف رویکرد اومانیستی، تکامل زن را در سایه قرب الهی می‌بیند و انسان را عین ربط و نیاز و وابستگی به خالق خود می‌داند. در این نگاه لذتگرایی و سودگرایی جایی ندارد و تمام فعالیت‌های زن چه در خانه و چه در تحصیل و چه در اجتماع، ذیل آن تعریف می‌شود. با این رویکرد، تمام فعالیت‌های اجتماعی، زمینه بندگی زن در پیشگاه خالق را فراهم می‌کند.[۱۳]
تکلیف‌محوری
در الگوی سوم، تکلیف زن نسبت به خدا، اجتماع و خانواده بر اساس تفاوتهای جنسیتی و مسئولیتهای اجتماعی زن و مرد تعیین می‌شود. البته در بسیاری از موارد تکلیف زن و مرد یکسان و مشابه خواهد بود، اما در مواردی نیز با توجه به اختلافات، تکالیف متفاوت خواهد شد.[۱۴]
هدفمندی خلقت
از منظر کلام اسلامی، جهان خلقت حاصل حکمت، قدرت و علم الهی بوده و هدف‌مند است. هدف از خلقت زن و مرد نیز در همین راستا تفسیر می‌یابد.[۱۵] در آیات قرآن برای بیان اختلافات جنسیتی از واژه خلق استفاده شده است؛ استفاده از واژه خلق در آیه «وَ مَا خَلَقَ الذَّكَرَ وَالْأُنْثَى»[۱۶] به‌جای واژه «جعل»، نشانه ذاتی و تکوینی بودن این اختلافات است و انگارۀ برساختی‌بودن اختلافات جنسیتی را به چالش می‌کشد.[۱۷]
عدم برتری جنسیتی
با توجه به مبانی کلام امامیه اختلافات زن و مرد به هیج عنوان جنبه ارزشی نداشته و باعث برتری یک جنس بر جنس دیگر نخواهد شد. تمام هویتهای زنانه و مردانه از همین اختلافات نشأت گرفته است. حکیمانه بودن این اختلافات باعث شده است که خالق هستی، استعدادهای متناسب با زنانگی را به زن و استعداد متناسب با مردانگی را به مرد بدهد.[۱۸]
اشتراک زن و مرد در انسانیت
زن در انسانیت با مرد اشتراک دارد و موجودی ناقص، نماد وسوسه‌گری و اغواکننده تلقی نمی‌شود. جامعه و تقسیم کار جنسیتی نیز باید به ظهور و بروز هویت زنانه کمک کند، نه این‌که باعث فاصله گرفتن زن از این ذات زنانه شود.[۱۹]
تکوینی و فرامادی بودن منشأ جنسیت
براساس حکمت اسلامی، انسان موجودی صرفاً مادی نیست و نفس یا ترکیب نفس و بدن حقیقت و هویت انسان را تشکیل می‌دهند. جنسیت از این منظر، در تکوین متفاوت زن و مرد ریشه دارد.[۲۰]
همچنین جایگاه اختلافات جنسیتی فقط بدن مادی و عنصری نبوده و حقیقت وجود انسانها با خصوصیات جنسیتی، آمیخته است. عامل جنسیت می‌تواند در بعضی زمینه‌های اجتماعی، فرهنگی و دینی لحاظ شود.[۲۱]
تعادل اجتماعی
اختلافات زن و مرد در کنار نقش مکملی که بنا بر اصل زوجیت نسبت به یکدیگر دارند، جامعه را به تعادل می‌رساند.[۲۲]
موانع تحقق الگوی سوم زن
عدم تناسب ساختار مدیریتی کشور با الگوی سوم زن؛ آسیب‌های مختلفی می‌تواند داشته است؛
- عدم تناسب با خانواده‌مداری: ساختارهای اجتماعی به‌گونه‌ای طراحی شده است که قابلیت جمع‌شدن فعالیت اجتماعی زنان با خانواده‌داری را ندارد؛[۲۳] بهعنوان مثال در برخی از گفتگوها و مصاحبه‌ها، از دست دادن شغل، علت برخی عدم فرزندآوری‌ها بیان شده است.[۲۴]
- عدم تناسب با روحیات زنانه: بعضـی زنان شاغل از روی ناچاری به کارهایی می‌پردازند که با روحیات زنانه آنها سازگاری نـدارد و همین امر آنان را در معرض برخی آسیب‌های اخلاقی قرار می‌دهد. از این‌رو لازم است محـیط کـار بـرای زنان شاغل سالم و ایمن باشد؛ مثلاً منطقی به نظر نمی‌رسد که در یک کارگاه صنعتی که تعداد زیادی مرد مشغول کار هستند، زنـی نیز مشغول به کار باشد.[۲۵]
- عدم مشوق‌ها و تدابیر حمایتی: عدم وجود مشوق‌ها و تدابیر حمایتی برای جهت‌دهی زنان به سمت مشاغل و فعالیت‌های اجتماعی متناسب با الگوی سوم زن.[۲۶]
پانویس
- ↑ . حسینی خامنهای، «پیام به کنگرۀ هفت‌هزار زن شهید کشور»، وب‌سایت دفتر حفظ و نشر آثار آیتالله خامنهای.
- ↑ . هدایت‌نیا، الگوی سوم؛ الگوی رفتاری زن در خانواده و جامعه، 1396ش، ص31.
- ↑ .حسینی خامنهای، «پیام به کنگرۀ هفت‌هزار زن شهید کشور»، وب‌سایت دفتر حفظ و نشر آثار آیتالله خامنهای.
- ↑ . مطهری، حماسه حسینی، بیتا، ج2، ص231.
- ↑ . مطهری، حماسه حسینی، بیتا، ج1، ص400.
- ↑ . مطهری، حماسه حسینی، بیتا، ج1، ص401.
- ↑ . مطهری، حماسه حسینی، بیتا، ج1، ص402.
- ↑ . هدایت‌نیا، الگوی سوم؛ الگوی رفتاری زن در خانواده و جامعه، 1396ش، ص84.
- ↑ . ابن‌شعبه، تحف العقول، 1363ش، ص60.
- ↑ .حسینی خامنهای، «بیانات در سومین نشست اندیشه‌های راهبردی؛ مسئولیتهای اجتماعی زنان»، وب‌سایت دفتر حفظ و نشر آثار آیتالله خامنهای.
- ↑ . هدایت‌نیا، الگوی سوم؛ الگوی رفتاری زن در خانواده و جامعه، 1396ش، ص74-77.
- ↑ . خمینی، صحیفۀ امام مجموعه آثار امام خمینی، 1379ش، ص403.
- ↑ حسینی خامنهای، الگوی زن، 1390ش، ص13.
- ↑ وفایی صدر، استنباط الگوی اجتماعی زن مسلمان، 1395ش، ص298.
- ↑ طباطبایی، تفسیر المیزان، 1374ش، ج18، ص612-614.
- ↑ . سوره لیل، آیه 3.
- ↑ مصطفوی، التحقیق فی کلمات القرآن، 1371ش، ذیل واژه خلق و جعل.
- ↑ مصطفوی، التحقیق فی کلمات القرآن، 1371ش، ذیل واژه خلق و جعل.
- ↑ مهریزی، شخصیت و حقوق زن در اسلام، 1382ش، ص100-200.
- ↑ تاجیک، «جنسیت در اندیشه علامه طباطبایی»، 1400ش، ص95.
- ↑ تاجیک، «امکان‌سنجی جنسیتپذیری تربیت اخلاقی در اندیشه خواجه نصیرالدین طوسی»، 1402ش، ص180.
- ↑ وفایی صدر، استنباط مبانی الگوی اجتماعی زن مسلمان، 1395ش، ص273.
- ↑ . هدایت‌نیا، الگوی سوم؛ الگوی رفتاری زن در خانواده و جامعه، 1396ش، ص169.
- ↑ . هدایت‌نیا، الگوی سوم؛ الگوی رفتاری زن در خانواده و جامعه، 1396ش، ص49.
- ↑ . هدایت‌نیا، الگوی سوم؛ الگوی رفتاری زن در خانواده و جامعه، 1396ش، ص172-170.
- ↑ . هدایت‌نیا، الگوی سوم؛ الگوی رفتاری زن در خانواده و جامعه، 1396ش، ص177.
منابع
- ابن‌شعبه، حسن، تحف العقول، قم، موسسه نشر اسلامی، 1363ش.
- تاجیک، زینب، «امکان‌سنجی جنسیتپذیری تربیت اخلاقی در اندیشه خواجه نصیرالدین طوسی»، فصلنامه مطالعات جنسیت و خانواده، 1402ش.
- تاجیک، زینب، «جنسیت در اندیشه علامه طباطبایی»، فصلنامه آکادمیا، سال دوم، شماره سوم، 1401ش.
- حسینی خامنهای، سیدعلی، «بیانات در اجتماع زنان خوزستان»، وب‌سایت دفتر حفظ و نشر آثار آیتالله خامنهای، تاریخ سخنرانی: 20 اسفند 1375ش.
- حسینی خامنهای، سیدعلی، «بیانات در سومین نشست اندیشه‌های راهبردی؛ مسئولیتهای اجتماعی زنان»، وب‌سایت دفتر حفظ و نشر آثار آیتالله خامنهای، تاریخ سخنرانی: 14 دی 1390ش.
- حسینی خامنهای، سیدعلی، «پیام به کنگرۀ هفت‌هزار زن شهید کشور»، وب‌سایت دفتر حفظ و نشر آثار آیتالله خامنهای، تاریخ سخنرانی: 16 اسفند 1391ش.
- حسینی خامنهای، سیدعلی، الگوی زن، تهران، انقلاب اسلامی، 1390ش.
- خمینی، روح‌الله، صحیفۀ امام مجموعه آثار امام خمینی، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، چاپ سوم، 1379ش.
- طباطبایی، سید محمدحسین، المیزان فی تفسیر القرآن، قم، جامعه المدرسین، 1374ش.
- مصطفوی، سیدحسن، التحقیق فی الکلمات قران الکریم، تهران، وزارت ارشاد، 1371ش.
- مطهری، مرتضی، حماسه حسینی، تهران، صدرا، چاپ بیست‌و‌پنجم، بیتا.
- مهریزی، مهدی، شخصیت و حقوق زن در اسلام، تهران، علمی فرهنگی، 1382ش.
- وفایی صدر، فاطمه، استنباط الگوی اجتماعی زن مسلمان، تهران، شورای فرهنگی اجتماعی زنان و خانواده، 1395ش.
- هدایت‌نیا، فرج‌الله، الگوی سوم؛ الگوی رفتاری زن در خانواده و جامعه، تهران، لشگر فرشتگان، چاپ دوم، 1396ش.