زنان عاشورایی

دیوارنگاره میدان ولیعصر (عج)، نمایانگر زنان عاشورایی

زنان عاشورایی؛ نقش زنان در تقویت و ماندگاری قیام عاشورا.

قیام عاشورا اندیشه مبارزاتی بشر را متأثر ساخته و در زیست‌جهان امت ‌اسلامی، فرهنگ متناسب با خود را به ارمغان آورده است. در این قیام، زنان در کنار مردان نقش‌های پر رنگ و مهمی را ایفا کرده‌اند. زنان متعهد و مبارز با مجاهدت‌های زمینه‌ساز، تاب‌آوری، سرپرستی زنان و کودکان، نمایش حیا و عفت و تحمل اسارت، نه‌تنها در تبیین پیام قیام عاشورا موفق عمل‌ کرده و دشمن را زمین‌گیر می‌کنند، بلکه با تمهید فرهنگ عزاداری، عاشورا را در تاریخ ماندگار ساخته و الگویی موفق از حضور زنان مسلمان در جامعه ارائه می‌دهند.‌

مفهوم‌شناسی

زنان عاشورایی، زنانی هستند که در قیام عاشورا مجاهدت کردند. مراد از مجاهدت زنانه در عاشورا این است که زن در کربلا نقش مرد را کامل کرده و جهاد او را به اتمام می‌‌رساند.

جایگاه زنان در پیوستار قیام عاشورا

قیام عاشورا بر سه اصل بیعت، دعوت و احیای تفکر دینی، استوار بود. امام حسین، زنان و دختران خود و یارانش را در سفر به کوفه با خود همراه ساخت تا ایثار زنانه به گسترش اهداف قیام، یاری برساند. امام حسین از این منظر، شهادت و قیام را رقم زد و خواهرش زینب نقشی تعیین‌کننده در ماندگاری پیام عاشورا ایفا کرد. در واقعۀ کربلا، نام ۴۰ زن ذکر شده است که با قافله‌سالاری زینب، نقش تاریخی خود را ایفا کردند.

نقش‌های زمینه‌ساز

برخی از زنان هرچند در صحنه عاشورا نبودند، اما در تقویت قیام نقش داشتند؛ ماریه دختر سعد، در شرایط اختناق بصره، منزل خود را در اختیار شیعیان قرار داد تا محلی برای اجتماع آنها جهت مشورت، پیرامون چگونگی پیوستن به امام حسین باشد. طوعه زنی بود که در شرایط وحشت‌زای کوفه، به حمایت از مسلم پرداخت و او را در خانه خود پناه داد. چنین اقدامی در آن شرایط سخت، عملی شجاعانه بود، آن‌هم برای زنی که فرزندش از کارگزاران ابن‌زیاد بود و می‌خواست مسلم را دستگیر کند. برخی زنان چون دلهم همسر زهیر بن ‌قین، همسران خود را برای پیوستن به کاروان حسین تشویق می‌کردند.

ایفای نقش در میدان نبرد

جنگ نابرابر در کربلا، احساسات عمیق زنان را برانگیخت و بعضی از آنها به میدان جنگ ‌رفتند؛ بحریه مادر عمرو بن جناده و ام‌وهب همسر عبدالله بن‌ عمیر از جمله آنها بودند. وقتی این بانوان مجاهد، به سوی دشمن حمله می‌کردند، هیچ کسی نمی‌توانست آنان را از مبارزه باز دارد، اما هنگامی که امام به آنها فرمان بازگشت می‌داد، به خیمه‌ها باز گشته و هرگز بر خلاف رضای امام، حرکتی نمی‌کردند.

تاب‌آوری

زنان حاضر در قیام عاشورا با کنترل عواطف خویش، شهادت برادران، شوهران و فرزندان خود را تحمل می‌کردند و نه‌تنها لب به شکایت باز نمی‌کردند بلکه در نهایت ادب و اخلاص، برای گرفتن پیکر شهدای‌ خود از خیمه‌ها نیز بیرون نمی‌آمدند تا مبادا امام‌شان شرمنده شود. وقتی امام حسین پیکرهای فرزندش علی‌اصغر و خواهرزاده‌هایش را به خیمه‌گاه آورد، مادر علی‌اصغر و نیز زینب کبری، عواطف گداختۀ خود را صبورانه مهار کرده و به استقبال فرزندان شهیدشان نیامدند. فراتر از اینها، زنان با آگاهی از نتیجه ظاهری جنگ، مردان خود را به مبارزه علیه دشمن ترغیب می‌کردند. تاریخ عاشورا نمونه‌های متعددی از آنها را به ما معرفی می‌کند، از جمله، ام‌وهب همسر عبدالله بن عمیر با تشویق همسرش به نبرد، به یاری او به میدان رفت و توسط دشمن به شهادت رسید. او تنها زن شهید در میدان کربلا بود. بحریه مادر عمرو بن‌ جناده، پس از شهادت همسرش، پسرش را به حمایت از امام و رفتن به میدان امر کرد. پس از شهادت پسرش، دشمن سر بریدۀ او را به سوی مادرش پرتاب کرد، اما بحریه با افتخار، سر فرزندش را دوباره به سوی سپاه دشمن انداخت که ما آنچه را در راه خدا دادیم پس نمی‌گیریم.

مدیریت بحران پس از قیام

نقاشی رنگ روغن با نام "بعد از تو"، اثر علی بحرینی

وظیفه زنان در روز عاشورا، سنگین بود. آنها فراتر از تحمل شهادت همسر و فرزندان خود، باید کودکان تشنه و مضطرب را نیز آرام می‌کردند. وقتی خیمه‌ها آتش گرفت و کودکان هراسان به بیابان گریختند، این زنان بودند که آنها را مدیریت و آرام ‌کردند. در این میان نقش زینب سنگین‌تر از همه بود. او باید از پیام عاشورا و قافله اسرا مراقبت کرده و از جان امام سجاد محافظت می‌کرد. در روز عاشورا شمر می‌خواست امام سجاد را به شهادت برساند اما زینب در برابر تیغ شمر ایستاد و مانع شهادت او شد. هم‌چنین در کوفه وقتی برنامه شهادت امام سجاد با جدیت بیشتر تعقیب شد باز زینب خود را سپر برادرزاده‌اش ساخت و به دشمن فهماند که برای از بین بردن علی بن ‌الحسین باید اول زینب را از میان بردارند که چنین امری برای دشمن اجرایی نبود.

تاکید بر حیاء و عفت

در روز عاشورا وقتی لشکر ابن‌سعد به سوی خیمه‌ها هجوم بردند. بانوان حرم برای حفظ حرمت خود تمام زیورآلات‌شان را در محلی جمع کرده و زینب با نشان دادن آنها به غارتگران، اجازه نمی‌دهد دست نامحرم به زنان حرم برسد. در این میان تنها گوشواره‌ای در گوش فاطمه دختر حسین‌ بن‌ علی بود که دشمن با کشیدن آن، گوش را برید و گوشواره را برد. وقتی فاطمه به هوش آمد نخستین چیزی را که خواست پوششی برای سرش بود. به گزارش مورخین خواستۀ جدی بانوان در روز عاشورا از ابن‌سعد، برگرداندن لباس‌های غارت شده‌شان بود. وقتی اسیران را وارد کوفه کردند، زینب از مردم می‌خواهد؛ به جای غذا اسباب حجاب به آنها بدهند. ام‌کلثوم دختر علی از مأمور اسرا می‌خواهد که آنها را از دروازه‌ای وارد شهر شام کند که تماشاچی کمتری داشته باشد. زینب با لحنی تند، یزید را سرزنش می‌کند که کنیزکان خود را در حرمسرا مستور ساخته و دختران رسول خدا را به‌عنوان اسیر از شهری به شهری می‌برد، حجاب آنها را هتک کرده و چهره‌های‌شان را در معرض دید همگان قرار می‌دهد! سکینه دختر امام حسین به رغم تمام ستم‌هایی که کشیده بود بیشتر از این جهت می‌گریست که پوششی برای صورتش نداشت. این امور حاکی از اهمیت بنیادین حجاب در نزد بانوان عاشورایی است.

نقش تبیین‌گری

وقتی اسرا وارد کوفه می‌شوند مردم به تماشا می‌آیند؛ زینب از بدعهدی و فساد پیشگی مردم کوفه می‌گوید، جنایات‌شان را در کربلا چنان تصویر می‌کند که مردم شروع به گریستن می‌کنند. پیرمردی اشک‌ ریخته و تصدیق می‌کند که خاندان رسول خدا از بهترین خاندان و زنان‌شان از بهترین زنان هستند. اهل‌بیت را وارد مجلس ابن‌زیاد می‌کنند. عبیدالله با چوب بر لبان حسین بن علی زده و چنین می‌پندارد که خدا او را پیروز کرد؛ زینب، با اشاره به آیه تطهیر و این‌که در کربلا چیزی جز زیبایی ندیده است، فضای مجلس را منقلب و ابن‌زیاد را خشمگین ساخت. ابن‌زیاد برای جلوگیری از گسترش نفرت عمومی درصدد انکار دستور قتل حسین بن ‌علی برآمده و می‌خواست عمر ‌سعد را عامل اصلی فاجعه کربلا معرفی کند که وی نیز با استناد به دستور وی خود او را عامل اصلی معرفی کرد.

اهل‌بیت را در شام وارد مجلس یزید کردند. یزید از انتقام جنگ بدر سخن گفت و نبوت را قصه بنی‌هاشم دانست. زینب با استناد به آیات قرآن از حقانیت دین جدش سخن گفت، پرده از جنایات خاندان یزید برداشت و سوگند یاد کرد که او هرگز نمی‌تواند نور و نام رسول خدا را محو کند.

حضور اهل‌بیت عاشورایی در شام با خطابه‌های زینب کبری و امام سجاد، موجب گره‌گشایی از ذهنیت اهالی شام، شکسته شدن هیبت بنی‌امیه و گسترش تنفر از یزید در میان امّت اسلامی شد. اهالی شام که عمری به علی و آل‌علی اهانت کرده بودند، یزید را لعن می‌کردند. یزید برای کاستن از فشار افکار عمومی، ابن‌زیاد را مقصر می‌داند و به زنش دستور می‌دهد که برای پسر پیامبر فغان کرده و سیاه‌پوش شود. کاروان پیروز کربلا به سوی مدینه برگشت و عاشورای حسین بن‌ علی تبدیل به زنده‌ترین مکتب حیات‌بخش در افق فکری انسان‌ها شد و در متن تاریخ و زندگی امت اسلامی جاری و جاودانه شد. این حادثه نشان داد که زن در حاشیه تاریخ نیست و در متن حوادث مهم تاریخی قرار دارد.

نقش‌های ترویجی

از آثار رسالت زینب کبری در قیام عاشورا، برقراری سنّت عزاداری سیدالشهداء است. نخستین روضه‌خوان حسین بن‌ علی، خواهرش زینب بود. او برای این سنّت، هیچ محدودیت مکانی و زمانی تعریف نکرد، از صحنه جنگ گرفته تا کوفه و شام، همه را محفل اشک بر مصائب امام حسین قرار داد تا هم از حیث محتوایی، اهداف قیام را محقق سازد و هم این موضوع را به یک فرهنگ عمومی تبدیل کند. اقدام دیگر زینب در همین راستا بازگشت به کربلا بود تا زیارت اربعین در تاریخ، ماندگار شود.

منابع

• اسعدی، محمدمصطفی، «نگاهی به اهداف و شیوه مبارزاتی حضرت زینب در پسا عاشورا» وب‌سایت راسخون، تاریخ درج مطلب: 9 شهریور 1399ش.
• ابن‌اثیر، ضیاءالدین، الكامل فی التاریخ، ترجمه ابوالقاسم حالت و عباس خلیلى، تهران، مؤسسه مطبوعاتى علمى، 1371ش.
• ابن‌اعثم كوفى، الفتوح، ترجمه محمد بن احمد مستوفى هروى، تحقیق غلامرضا طباطبائى مجد، تهران، انتشارات و آموزش انقلاب اسلامى، 1372ش.
• بروجردی، اشرف، «نقش زنان در حادثه عاشورا»، وب‌سایت شفقنا، تاریخ درج: 09/08/1397ش.
• خامنه‌ای، سیدعلی، «عظمت زنانه، عزت مجاهدانه»، وب‌سایت دفتر حفظ و نشر آثار آیت‌الله العظمی خامنه‌ای، تاریخ سخنرانی: 3 شهریور 1399ش.
• ستاری، علی و طباطبایی، مریم‌السادات، «کنش‌های رفتاری حجاب در واقعه عاشورا و نتایج تزبیتی حاصل از آن»، در مطالعات جنسیت و خانواده، سال چهارم، شماره دوم، پاییز و زمستان 1395ش.
• صدر، موسی، «زینب در اندیشه امام موسی صدر»، خبرگزاری مهر، تاریخ درج مطلب: 12 آبان 1394ش.
• طبرسی‏، احمد بن علی، احتجاج، ترجمه بهراد جعفری، تهران‏، اسلامیه‏، 1381ش.‏
• طبرى، محمد بن جریر، تاریخ الأمم و الملوك، ترجمه ابو القاسم پاینده، تهران، اساطیر، 1375ش.
• مجلسی، محمدباقر، ‏بحارالأنوار الجامعه لدرر أخبار الأئمهالأطهار، تهران، ‏اسلامیه‏، بی‌تا.
• محبی، محمدعارف، قیام عاشورا و احیای تفکر دینی، نجف، مؤسسه وارث الانبیا، 1442ق.
• مسجدسرایی، حمید و دیگران، «نگاهی نوبه حکم فقهی جهاد زن»، در پژوهش‌های فقهی، دوره16، شماره1، بهار 1399ش.
• مهریزی، مهدی، «در حادثه عاشورا ۴۰ زن نقش مثبت داشتند»، خبرگزاری بین‌المللی قرآن، تاریخ درج مطلب: 7 آبان 1397ش.
• «نقش زن در قیام عاشورا»، پایگاه اطلاع‌رسانی حوزه، تاریخ درج مطلب: 8 آبان 1390ش.