پاکدامنی

پاکدامنی؛ ویژگی جنسی، گفتاری و رفتاری مشترک میان زنان و مردان آزاده. پاکدامنی در ادبیات فارسی بیشتر یک فضیلت زنانه است که بر پرهیز از شهوت جنسی و دوری از مردان تمرکز دارد؛ اما پاکدامنی در آموزه‌های دینی به‌معنای عفت، هم فراجنسیتی است و تمام زنان و مردان را در بر می‌گیرد و هم فراتر از عفت جنسی و پرهیز از گناهان جنسی است.

مفهوم‌شناسی

پاکدامنی در زبان فارسی کنایه از نجابت، پارسایی و عفاف است. در لغت‌نامه دهخدا، «عفیف الازار» و پاکدامن مترادف هستند. مقصود از آزار، جامه‌ای است که قسمت پایین بدن را می‌پوشاند، بنابراین «عفیف الازار» به‌معنای پرهیزکاری و عفت است. با رویکرد شرح الاسمی «عفت» را عبارت از پاکدامنی دانسته‌اند و «عفاف» نیز در همین معنا درنظر گرفته شده است.

عفت و عفاف از ریشهٔ «عفّ» هستند که عبارت است از پرهیز از آنچه زشت است، یا شایسته و زیبا نیست، یا آنچه حرام است، یا پرهیز از درخواست‌کردن است، یا به‌معنای صبر یا درست‌کاری است؛ پس «عفت» مهارکردن نفس از خواسته‌های نامناسب است، بسته به موقعیت هر فرد: مرد یا زن، جوان یا پیر، فقیر یا غنی، عالم یا جاهل. بنابراین پاکدامنی و عفت گسترهٔ زیادی دارد همانند عفت جنسی، عفت شکمی و عفت زبانی. معادل انگلیسی پاکدامنی، Chastity به‌معنای «پاکی جنسی» است؛ یعنی فرد از هرگونه روابط جنسی خارج از ازدواج پرهیز می‌کند.

پاکدامنی در ادبیات فارسی

در شعر و ادب فارسی پاکدامنی، یک فضیلت زنانه است که به‌عنوان مهم‌ترین و اساسی‌ترین ویژگی او تلقی می‌شود. علاوه بر این، زندگی خانوادگی ایرانیان همیشه به‌گونه‌ای بوده که زنان با مردان بیگانه در ارتباط نباشند؛ ازاین‌روی خانه‌ها به‌صورت بیرونی و اندرونی ساخته می‌شد. زن شایسته نیز در شاهنامهٔ فردوسی زنی عفیف، با حیا، پوشیده و پاکدامن شناخته می‌شود.

برخی معتقدند، ذکر نکردن حتی نام زنان –چه رسد به توصیف زیبایی‌های آنها- در غزل‌های عاشقانهٔ فارسی برای حفظ اخلاق عمومی و پاسداری از پاکدامنی تلقی شده و هرگونه تصویرپردازی از عشق میان زن و مرد، ضد اجتماعی و توهین به غیرت مردان خانواده محسوب می‌شده است. از این‌رو توصیف مِی نوشی و مستی به‌عنوان یکی از درون‌مایه‌های برجستهٔ شعر غنایی فارسی به‌کار رفته اما چنین امتیازی به توصیف زنان یا ابراز عشق به آنان تعلق نگرفته است.

پاکدامنی در ضرب‌المثل‌ها

پژوهش‌های انجام‌شده روی ۲۴۰ ضرب‌المثل فارسی که هفتاد درصد آن دربارهٔ مردان است، نشان می‌دهد که صفات نیکِ مردان عبارت است از: «عقل و دانایی»، «شجاعت»، «تلاش‌گری»، «هنرمندی»، «جنگاوری و نام‌آوری»، «دارای همت بالا»، «رازداری»، «آینده‌نگری» و «عاشقی». در حالی‌که زن نیک، زنی است که دارای ویژگی‌هایی چون «زیبایی»، «جوانی»، «پارسایی»، «فرمان‌برداری»، «اطاعت»، «پاکدامنی» و «کدبانوگری» باشد. همین امر موجب شده برخی پژوهشگران، زبان فارسی را نسبت به جنسیت، بی‌طرف ندانسته و آن را دارای خصلتی مردسالار و سلطه‌جو بدانند.

پاکدامنی و جنسیت

با آن‌که در فرهنگ ایرانی و ادبیات فارسی، پاکدامنی فضیلتی نیکو برای زنان در نظر گرفته شده است؛ اما کسی را عفیف دانسته‌اند که چشم را از دیدن نامحرم، گوش را از شنیدن غیبت، دست را از تصرف در مال دیگران، زبان را از گفتار فاحش و نفس را از ناشایست دور نگه دارد. بر همه خلق سرافراز بود هر که چو سرو پاکدامن بود و راست‌رو و کوته‌دست

انواع پاکدامنی

در زبان فارسی «شهوت» و «غریزهٔ جنسی» یکسان تلقی می‌شود؛ اما پرهیز از شهوت جنسی، منحصر به حفظ عورت از حرام نیست؛ بلکه شامل عفت در نگاه، عفت در کلام، عفت در رفتار و عفت در پوشش نیز می‌شود. بنابراین هر چیزی که موجب تحریک شهوات و برهم‌زدن عفاف و پاکدامنی شود، در دین ممنوع شده است. همچنین رسول خدا «شهوت شکم» را مستقل از «شهوت جنسی» ذکر کرده و هر دو را برای امت خویش خطرناک دانسته است.

حفظ عورت از حرام

در آیهٔ ۳۵ سورهٔ احزاب مردان و زنان مؤمن موظف هستند در غیر آنچه خدا حلال کرده، عورت خود را به‌کار نگیرند و از روابط جنسی حرام مانند زنا، لواط، مساحقه، استمنا و موارد دیگر پرهیز کنند. در سورهٔ مومنون و سورهٔ معارج یکی از ویژگی‌های افراد باایمان و بهشتی، مسئلهٔ پاکدامنی و عفت به‌طور کامل و پرهیز از هرگونه آلودگی جنسی بیان شده است؛ به‌گونه‌ای که آن‌ها در هر شرایطی باید از عورت خود محافظت کنند. بنابراین، رابطهٔ جنسی به روابط زناشویی و داشتن کنیز که قوانین گذشته بر اساس دلایلی، انجام آن را مجاز می‌دانسته، محدود شده است.

نظر علامه طباطبایی دربارهٔ آیات ۳۰ و ۳۱ سورهٔ نور این است که در کنار هم آمدنِ دستورِ غضِّ بصر (چشم‌پوشی) و حفظ عورت، این معنا را می‌رساند که مقصود از حفظ عورت، پوشاندن آن از نگاه نامحرمان است، همان‌طور که امام صادق نیز همین معنا را مدنظر داشته است. شهید مطهری می‌گوید ممکن است که مقصود پاکدامنی باشد؛ یعنی مؤمنان دامن خود را از هر عمل ناروایی مانند زنا و فحشا و امور زشتی از این مقوله، نگهداری کنند.

پرهیز از زنا

عبارت «وَ لْیَسْتَعْفِفِ» یعنی تلاش در راه عفت و دوری‌کردن از امور پست؛ بنابراین کسی که خواهان پاکدامنی است، باید عفاف را از خودش طلب کرده و آن را بر خویش تحمیل کند. عبارت «وَ لْیَسْتَعْفِفِ الَّذینَ لا یَجِدُونَ نِکاحاً» به افرادی اشاره دارد که به‌دلیل ناتوانی در پرداخت مهریه و نفقه، نمی‌توانند ازدواج کنند؛ پس باید مسیر عفت در پیش گیرند و به‌سمت فحشا نرفته و از زنا پرهیز کنند.

حفظ پوشش بیشتر

بنا بر نظر مفسران عبارت «وَ أَنْ یَسْتَعْفِفْنَ خَیْرٌ لَهُنَ‏» در آیهٔ ۶۰ سورهٔ نور کنایه از خودپوشی است؛ یعنی اگر زن سالخورده خود را بپوشاند بهتر است از این‌که پوشش را کم کند و لباسش را درآورد.

پرهیز از درخواست

آیهٔ ۲۷۳ سورهٔ بقره به گروه خاصی از افراد فقیر اشاره دارد که از درخواست‌کردن از دیگران با اصرار و پافشاری خودداری کرده و فقر و وضعیت بد خود را با پوشیدن لباس‌های آراسته مخفی می‌کنند؛ چراکه به‌دنبال رضایت خداوند بوده و امید به پاداش فراوان او دارند. در واقع وجود فضیلت بلندهمتی در این گروه از فقرا است که سبب می‌شود آنها حوائج خود را از غیرخداوند مسئلت نکنند و البته این علوّ همت، کار عظیمی است که از عهدهٔ هر کسی برنمی‌آید.

پرهیز از مال یتیم

پرهیز از ربا، خوردن مال یتیم و دزدی نیز از جمله مصادیق عفت شکمی است و رعایت این موارد همراه با عفت جنسی است که جامعه را عفیف می‌کند. مقصود از عبارت «فَلْیَسْتَعْفِفْ» امتناع از چیزی و ترک آن است؛ بنابراین عبارت «وَ مَنْ کانَ غَنِیًّا فَلْیَسْتَعْفِفْ‏» یعنی هر سرپرستی که غنی و بی‌نیاز است، مالش را پاک نگه دارد از این‌که مال یتیم بخورد و نه کم و نه زیاد چیزی از آن برای خودش برندارد. از این رو «فَلْیَسْتَعْفِفْ» یعنی در پیش گرفتن مسیر عفت با اخذ نکردن چیزی از مال یتیم.

منابع

• قرآن کریم
• ابوالفتوح‌رازی، حسین بن علی‏، روض الجنان و روح الجنان فی تفسیر القرآن‏، مصحح: محمدمهدی ناصح، مشهد، آستان قدس رضوی، بنیاد پژوهش‌های اسلامی‏، ۱۴۰۸ق.
• حسینی، مریم، «رویکرد جنسیتی ادبیات فارسی»، انجمن جامعه‌شناسی ایران، تاریخ درج مطلب: ۱۰ اسفند ۱۳۹۴ش.
• دهخدا، علی‌اکبر، لغت‌نامه، وب‌سایت واژه‌یاب، تاریخ بازدید: ۳ شهریور ۱۴۰۴ش.
• زمخشری، محمود بن عمر، الکشاف عن حقائق غوامض التنزیل و عیون الأقاویل فی وجوه التأویل‏، مصحح: مصطفی حسین احمد، بیروت، دارالکتاب العربی‏، چاپ سوم، ۱۴۰۷ق.
• شب‌زنده‌دار، حسین، «عفت و پاکدامنی»، معارف جعفری، شماره ۳، اسفند ۱۳۴۳ش.
• طباطبایی، محمدحسین‏، المیزان فی تفسیر القرآن‏، بیروت، مؤسسة الأعلمی للمطبوعات‏، ۱۳۹۰ق.
• طبرسی، فضل بن حسن‏، مجمع البیان فی تفسیر القرآن‏، مصحح: فضل‌الله یزدی طباطبایی و هاشم رسولی، ‏تهران، ناصر خسرو، ۱۳۷۲ش.
• عبدالرزاق اصفهانی، جمال‌الدین، «دیوان اشعار»، وب‌سایت گنجور، تاریخ بازدید: ۱۰ مرداد ۱۴۰۴ش.
• عبیدزاکانی، نظام‌الدین، اخلاق الاشراف، وب‌سایت گنجور، تاریخ بازدید: ۳ شهریور ۱۴۰۴ش.
• عمید، حسن، فرهنگ فارسی عمید، وب‌سایت واژه‌یاب، تاریخ بازدید: ۳ شهریور ۱۴۰۴ش.
• فضل‌الله، محمدحسین‏، من وحی القرآن، بیروت، دارالملاک‏، ۱۴۱۹ق.
• مجلسی، محمدباقر، بحارالأنوار: الجامعة لدرر أخبار الأئمة الأطهار، بیروت، دار إحیاء التراث العربی، ۱۴۰۳ق.
• مرادی، نفیسه، «حیا، عفت و عفاف جزو صفات متعالی انسانی است»، خبرگزاری حوزه، تاریخ درج مطلب: ۲۴ تیر ۱۳۹۹ش.
• مصطفوی، حسن‏، التحقیق فی کلمات القرآن الکریم‏، تهران، وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی‏، ۱۳۶۸ش.
• مطهری، مرتضی، مسئله حجاب، وب‌سایت بنیاد علمی و فرهنگی استاد شهید مطهری، تاریخ بازدید: ۴ شهریور ۱۴۰۴ش.
• مکارم شیرازی، ناصر و جمعی از نویسندگان، تفسیر نمونه، نویسنده، ‏ تهران، دارالکتب الإسلامیة، ۱۳۷۱ش‏.
• وفا، جعفر، «پاکدامنی و پاکدستی»، حصون، شماره ۲۴، خرداد و تیر ۱۳۸۹ش.
• یعقوبی، حسن، «پاکدامنی و پوشیدگی زن در جلوه‌گاه شعر پارسی»، پویش در آموزش علوم انسانی، سال سوم، شماره ۹، زمستان ۱۳۹۶ش.
• Chastity»، وب‌سایت مجموعه آموزشی بیامور»، تاریخ بازدید: ۴ شهریور ۱۴۰۴ش.
• Yarshater, Ehsan, "ḠAZAL ii. Characteristics And Conventions", Iranica, November 15, 2006.