نقد فمینیسم لیبرال
زنانگی، نقطه تفاوت گرایش‌های گوناگون فمینیستی است. اینکه زنانگی اصالت بیولوژیک یا ذاتی دارد یا برساخته اجتماع است، محملی برای جدال فمینیستها با هم است. فمینیستهای لیبرال، زنانگی را غیر اصیل می‌شمارند و آن را برساخته‌ای اجتماعی و در خدمت نظام سرمایه داری می‌دانند. در عوض فمینیسم رمانتیک زنانگی را مقوله ای ارزشمند تلقی می‌کند و آن را نه تنها نقطه ضعفی برای زنان نمی‌شمارد که در صدد است جهان را نیز زنانه کند. نوشتار حاضر بر آن است تا گفتمان‌های دو مکتب فمینیستی (لیبرال و رمانتیک) حاکم بر فیلم «پسر آدم، دختر حوا» را استخراج نماید. نتایج این تحلیل نشان می‌دهد که فیلم درعین حال که بر بستر نشانه‌های فمینیسم لیبرال ساخته شده است، ولی به نقد رمانتیکی آن نیز می‌پردازد.
 | |
| الگوی جعبه اطلاعات مقالات | |
|---|---|
| نویسندگان | حسن بشیر؛ میثم قمیشیان |
| عنوان مقاله | «پسر آدم، دختر حوا»؛ نقدی درون گفتمانی بر فمینیسم لیبرال |
| نام مجله | مجله دین و ارتباطات |
| سال چاپ | پاییز و زمستان 1390 |
| شماره مجله | شماره 40 ،صفحات 69 تا 96 |
| امتیاز مقاله | علمی - پژوهشی |
نقدی درون گفتمانی بر فمینیسم لیبرال
فیلم «پسر آدم، دختر حـوا» بـه کـارگردانی رامبد جوان، در سـال‌های 87-88 تـولید شد. داستان فیلم ماجرای دو وکیل جـوان اسـت کـه هر دو به‌تازگی فارغ‌التحصیل شده‌اند و درصدد تأسیس دفتر وکالت خود هستند. حضور هر دو دفتر در یک سـاختمان و رقـابت بر سر جذب مشتری، از جمله موضوعات مورد مناقشه این دو است. درگیری با پروندة طـلاق یک زوج و حضانت فرزند این زوج، مهم‌ترین عرصه رقابت این دو وکیل جوان است.
فیلم در نهایت، بـه‌دنبال بـیان این مطلب است که دعواهای حقوقی- آن چنان‌که فمینیسم لیبرال- به آن می‌پردازد، ضامن سعادت و شادکامی زنان نـبوده و نـوع روابـط خانوادگی باید از نوع روابط دوستانه و به دور از کـشمکش‌های قـانونی بـاشد.
این فـیلم هـمچنین درصـدد بیان تفاوت‌های روانی میان زن و مرد است، ولی این تفاوت‌ها را موجب شکست زنان در مبارزات اجتماعی ضد مردان نمی‌داند و تاحدودی نیز آن‌ها را به پایداری و غلبه بر احساسات خود- دست‌کم در ظاهر و در مقابل مردان- دعوت می‌کند.
مبانی نظری
فمینیسم لیبرال، مانند مکتب لیبرالیسم تمرکز فراوانی بـر مـقولة عقلانیت دارد. ازآنجاکه فمینیسم لیبرال، کاربست لیبرالیسم در حوزه زنان است، این گروه از فمینیستها هم بـر قـوة عـقلانی زنان بیش از دیگر قوای آنان تمرکز می‌کنند و زنان را در این ویژگی همسان با مردان قلمداد می‌کنند. هدف فمینیسم لیبرال از دیربـاز احقاق حقوق برابر برای زنان بوده است؛ یعنی برخورداری زنان از حقوق شهروندی مساوی با مردان.
- نقش‌ها و روابط جنسیتی از منظر فمینیسم لیبرال
از ویژگـی‌های قـابل تـوجه فمینیسم لیبرال، پذیرفتن ساختارهای جامعه جدید و تنها داشتن ملاحظاتی بر آن بـود. فمینیستهای لیبرال مشکلی با نهاد خانواده ندارند؛ زیرا ساختارهای موجود جامعه را پذیرفته‌اند و تنها در آن معتقد به حـقوق مـساوی زوجین هستند. از دیگر نمونه‌های نـقش‌های بـرابر کـه فمینیستهای لیبرال بر آن تأکید می‌کنند، ورود زنان و دختران به مراکز علمی و دانشگاهی است.
انـدیشه‌های فمینیستهای لیبرال به این دلیل است که تـفاوت‌های جنسیتی را حاصل نحوة تـربیت اجـتماعی می‌داند. از نظر فمینیستهای لیبرال تنها زنان نـیستند کـه قربانی تفکیک‌های جنسیتی مـی‌شوند؛ مردان هم به دلیل تـصورات قـالبی جنسیت، از پاره‌ای از فرصت‌ها محروم‌اند. بدین ترتیب، شاه‌بیت اندیشه‌های فمینیسم لیبرال مبتنی بر عدم تـفاوت مـیان سپهرهای زنانه و مردانه است.
در مقابل این انـدیشه هـم فمینیسم رمانتیک قـرار مـی‌گیرد که معتقد به وجـود تفاوت‌های فراوان میان زنان و مردان و البته بالاتر دانستن ویژگی‌های زنانه در مقابل ویژگی‌های مردانه است. فمینیستهای رمانتیک، با پذیرفتن تفاوت‌های بین دو جنس، بر والا بودن احساسات زنانه بر عـقل مردانه تأکید می‌ورزیدند.
روش پژوهش
روش تحلیلی نویسنده برای این فیلم، روش «تحلیل گفتمان» است. در این مقاله، از میان روش‌های موجود، روش فرکلاف و روش پدام به دلیل شباهت‌هایی که با همدیگر دارند، مورد اشاره قرار خواهند گرفت و نهایتاً بر اساس روش پدام، تحلیل مـزبور انـجام خواهد گرفت.
- روش نورمن فرکلاف
نورمن فرکلاف در روش خود به هر دو سطح «متن» و «فرامتن» در تحلیل متون توجه می‌کند و تحلیل هر دو سطح را برای درکی صحیح از متن ضروری می‌داند. فـرکلاف بـرای تـحلیل گفتمان به روش خود که هم تحلیل زبان‌شناختی را در برگیرد و هم شامل تـحلیل بـینامتنی بـاشد، سه مرحله توصیف، تفسیر و تبیین را پیشنهاد می‌کند.
- روش پدام (PDAM)
برای تحلیل گفتمان فیلم مزبور از «روش عملیاتی تحلیل گفتمان» استفاده می‌شود. اگرچه این روش شباهت‌هایی با روش فرکلاف دارد، اما به دلیل عملیاتی بودن آن، شیوة فرکلاف را به شکل ساده‌تر و اجرایی‌تر پیـاده مـی‌کند و لذاست کـه در این مقاله از این روش عملیاتی استفاده خواهد شد. روش تحلیل گفتمان (PDAM) شامل چندین سطح است:
- اولین سـطح آن نوعی از توصیف است. این سطح از تحلیل، سطحی‌ترین و ظاهری‌ترین بخش تحلیل گفتمان است و مهم‌ترین ویژگی آن در مورد تحلیلی این مقاله، تـشخیص گـفتگو‌ها یا صحنه‌هایی است که دارای زمینه جنسیتی هستند.
- سطح دوم تحلیل در این روش، «جهت‌گیری و گرایش متن» اسـت.
- سطح سوم تحلیل با روش «پدام»، سطحی نیمه عمیق از تحلیل است.
- سطح چهارم تحلیل در این روش، «مبین چگونگی پیوند اجزاء به یکدیگر و بیانگر چگونگی انسجام فراگیر متن» اسـت. این سطح، «سطح عمیق» تحلیل گفتمان به روش پدام است.
- سطح بعدی تحلیل گفتمان به روش مذکور، سطح «عمیق‌تر» تحلیل نام دارد که تـحلیل فرامتنی مرتبط با متن خواهد بود.
تحلیل فیلم
نویسنده در این قسمت، از جداول برای کار پژوهش خود استفاده می‌کند و به نتیجه گیری می‌پردازد.
- مراحل سه گانه اول تحلیل
سه مرحله تحلیل یعنی «برداشت از اصل متن»، «جهت‌گیری و گرایش متن» و «تـحلیل تـوجیه‌ی بـا توجه به سایر گرایش‌های متن» در جدول شماره (1) در مقاله نشان داده شده‌اند. در این جدول، سـتون اول در برگیرنده گفتگو‌ها یا صحنه‌هایی از فیلم است که دارای جهت‌گیری جنسیتی است. ستون دوم معنای گفتگو یا صـحنه را بـه لحـاظ جنسیتی تبیین کرده و به نوعی توجیه چرایی انتخاب این صحنه یا گفتگو در تحلیل جنسیتی اسـت. ستون سوم تعمیم‌دهنده یک صحنه به کل بافت اجتماعی و معادل سطح سوم تحلیل گـفتمان اسـت.
- تحلیل سطح چهارم (عمیق)
مرحلة عمیق تحلیل ناظر به نوعی تفسیر از سطح سوم تحلیل و تعیین رویکردهای مشابه و متفاوت در ایـن سـتون (تحلیل توجیهی) است. در ایـن مـرحله با توجه به نتایج به‌دست‌آمده، تفسیر کلی مربوط به آن‌ها تحت عناوین یا واژه‌های کلان‌تر که نوعی از رویکرد کلان را ترسیم می‌کند، انجام می‌گیرد.
- تـحلیل سـطح عـمیق‌تر (تبیین)
در این سطح، با استفاده از تحلیل سطح چهارم، فضای کلی گفتمانی فیلم مـورد تحلیل قرار می‌گیرد. در این مرحله متن، بینامتنی و فرامتن، همزمان مورد توجه قرار گرفته و تحلیل نهایی ارائه می‌شود.
نویسنده در سطح چهارم تحلیل به این نتیجه می رسد که بر خلاف نـظر فمینیسم لیبرال، میان سپهرهای مردانه و زنانه تفاوت فراوان وجود دارد. البته این تفاوت بر خلاف آنچه که فمینیستهای لیبرال معتقدند، گاه نشان‌دهندة والاتر بودن سپهر زنانه نسبت به سپهر مردانه است. ایـن والاتـر بودن هم به‌دلیل نزدیکی بیشتر این سپهر به احساسات و ارزش‌های انسانی و آمادگی بیشتر این سپهر برای همدلی بیشتر با انسان‌هاست.
بدین ترتیب عدم فهم تـفاوت‌های سـپهری بـه مثابه امری واقعی و تلقی آن‌ها به عنوان برساخته‌های اجتماعی، سبب برنامه‌ریزی‌های اشـتباه در حـوزه جنسیت می‌شود.
بنابراین محورهای اساسی گفتمانی مربوط به فیلم که حاصل تحلیل عمیق‌تر (تبیین) اسـت بـه شـرح زیر است:
- والاتر بودن زنانگی نسبت به مردانگی در احساسات انسانی
- همدلی، نتیجه بالا رفـتن زنانگی در ارتباط است.
- بدفهمی دو جنس از هم مؤید تفاوت سپهری و نیز حاصل آن است.
- دعواهای سـیاسی یـا صـنفی میان زنان و مردان، حاصل بدفهمی سپهری است.
- دعواهای سیاسی و صنفی میان زنان و مردان، در نـهایت از نـظر روانی به ضرر آنان است.
جمع‌بندی
فیلم «پسر آدم، دختر حوا» درصدد است ضـمن آنـكه ورود زنان به فعالیت‌های مردانه را مجاز عنوان كند، اما این ورود را فقط امری در حوزه ظاهر یا نمودهای زنانگی و مردانگی دانـسته و مرد شدن زنان را امری غیرممكن تصویر می‌كند؛ زیرا زنانگی را ذاتی وجود زن برمی‌شمارد. بدین تـرتیب، فـیلم در خـود حاوی نقد فمینیسم لیبرال و درصدد اثبات اندیشه‌های فمینیسم رمانتیک است.
فیلم همدلی قانون با کـودکان و مادران یـا همدلی با احساسات زنانه را مطالبه می‌کند. پس فیلم به نوعی زنانه کردن فـرهنگ، قـانون و جامعه را مطالبه می‌کند.
همچنین این فیلم قصد دارد تا به مخاطب خود این نكته را القاء كند كه با احـترام گـذاردن به تفاوت‌های میان زن و مرد، این دو جنس همدیگر را درك نموده و زندگی در كنار هم را بر دعـواهای حـقوقی ترجیح دهند. در این‌صورت نیازهای روانی هر دو جـنس تـأمین خـواهد شد. بدین ترتیب فیلم، زیبایی زندگی را بـر پیـروزی‌های حقوقی که عمدتاً با روش‌های جدلی صورت می‌پذیرد، ترجیح داده و به نوعی درصـدد اسـت تا آرامش را به روابط مـیان زن و مرد در خانواده و جـامعه بـرگرداند.
کلیدواژه
لیبرالیسم، فمینیسم لیبرال، زنانگی، فمینیسم رمانتیک، فیلم «پسر آدم ، دختر حوا».