جنسیت از منظر روانشناسی

جنسیت از منظر روانشناسی، ویژگی‌ها و گرایش‌های منتسب به جنس از منظر علم روانشناسی.
جنسیت (Gender) از مفاهیم پیچیده و چندبعدی در روانشناسی است که به هویت فردی و ویژگی‌های روانشناختی مرتبط با زنانه یا مردانه بودن اشاره دارد.

تاریخچه تحولات مطالعات جنسیتی

دهۀ ۱۹۶۰ تا دهۀ ۱۹۷۰میلادی با ظهور پژوهش‌ها و مطالعات تأثیرگذار آکادمیک در حوزۀ مطالعات جنسیتی، همراه شد. کتاب پیشگامانه «توسعه تفاوت‌های جنسی» در ۱۹۶۶م، با رویکردی بینارشته‌ای به بررسی عوامل زیستی (هورمونی)، روانی‌اجتماعی و شناختی مؤثر بر شکل‌گیری هویت جنسیتی در کودکان پرداخت. این اثر با ارائۀ چارچوبی تحلیلی، بنیان‌های علمی‌تری برای درک پدیدۀ جنسیت فراهم آورد.

در سال ۱۹۷۴م، مقالۀ «روانشناسی تفاوت‌های جنسی» با ارائۀ شواهد تجربی، انگاره‌های سنتی دربارۀ تفاوت‌های ذاتی بین زنان و مردان را به چالش کشید. یافته‌های این پژوهش نشان داد که رفتارهای زنانه و مردانه در بسیاری از حوزه‌ها شباهت‌های قابل‌توجهی دارند و تفاوت‌های مشاهده‌شده بیشتر محصول فرآیندهای اجتماعی‌سازی هستند تا عوامل ذاتی. این دیدگاه انقلابی، پارادایم جدیدی در روانشناسی جنسیت ایجاد کرد.

در ادامۀ این روند، کتاب «زنان و نقش‌های جنسی» در سال ۱۹۷۸م، به‌عنوان یکی از اولین متون آکادمیک نظام‌مند در حوزۀ روانشناسی زنان منتشر شد. این اثر با ترکیب یافته‌های روانشناختی و نظریه‌های فمینیستی، به تحلیل انتقادی ساختارهای اجتماعی نقش‌های جنسیتی پرداخت. همزمان با توسعۀ مطالعات زنان، جریان فکری جدیدی با عنوان «مطالعات مردان» شکل گرفت که با الهام از روش‌شناسی فمینیستی، به بررسی ساختارهای مردانگی، سلامت روانی مردان و روابط قدرت از منظر جنسیت پرداخت.

مطالعات زنان در این دوره از توصیف صرف مشارکت‌های زنان فراتر رفت و به تحلیل نظام‌مند ساختارهای اجتماعی-فرهنگی جنسیت، سلسله مراتب قدرت و مکانیسم‌های بازتولید نابرابری‌های جنسیتی پرداخت. این تحولات نظری نه‌تنها چارچوب‌های تحلیلی جدیدی در علوم انسانی ایجاد کرد، بلکه روش‌شناسی پژوهش در این حوزه را نیز دگرگون ساخت و پایه‌های مطالعات جنسیتی معاصر را بنیان نهاد.

مفاهیم مرتبط با جنسیت از منظر روان‌شناسی

جنس(Sex)

جنس به تفاوت­‌های بیولوژیکی بین موجودات اشاره دارد که عمدتاً توسط کروموزوم­‌های جنسی (XX در مونث و XY در مذکر در انسان) تعیین می­‌شود و منجر به تمایز در آناتومی، فیزیولوژی و عملکردهای تولیدمثلی می­شود. این ویژگی‌ها تحت تأثیر عوامل ژنتیکی و هورمونی هستند.

جنسیت(Gender)

جنسیت، هم یک پدیدۀ روان­شناختی و هم یک پدیدۀ اجتماعی است. جنسیت به‌عنوان یک پدیدۀ روان‌شناختی به هویت درونی، تجربۀ ذهنی و احساس تعلق فرد به یک گروه جنسیتی خاص مانند زن، مرد، غیردودویی یا دیگر هویت‌ها، اشاره دارد. این مفهوم برخاسته از تعامل پیچیدۀ عوامل زیستی، روانی، اجتماعی و فرهنگی است و شامل ادراک فرد از خود، نقش‌های جنسیتی درونی‌شده و نحوۀ بیان خود در جامعه می‌شود.

نقش‌­های جنسی (Sex Roles)

به مجموعه کارکردهای بیولوژیکِ وابسته به تفاوت‌های آناتومیک و فیزیولوژیکِ دو جنس اشاره دارد که عمدتاً در چارچوب تولیدمثل مانند گامتوژنز، بارداری و شیردهی، ظاهر می‌شود. این نقش‌ها ذاتاً تحت کنترل مکانیسم‌های ژنتیکی‌هورمونی هستند و در مقایسه با نقش‌های جنسیتی، از ثبات بین‌فرهنگی بیشتری برخوردارند.

رفتار جنسی (Sexual Behavior)

رفتار جنسی به‌عنوان بخشی حیاتی از زندگی زناشویی، تحت تأثیر نظام جنسیتی و هنجارهای اجتماعی شکل می‌گیرد. منظور از رفتار جنسی مجموعه­‌ای از نگرش‌­ها، مفاهیم، تجربه­‌ها، فعالیت­‌ها، احساسات و اندیشه‌­های همراه با آن است. مطالعات نشان می‌دهد کلیشه‌های جنسیتی موجب می‌شود زنان با تنش بین بارداری و ابراز تمایل مواجه شوند، درحالی که مردان تحت فشار برای نمایش مهارت جنسی قرار دارند. این ساختارهای فرهنگی از طریق جامعه‌پذیری، هم هویت جنسی و هم الگوهای رفتار جنسی بهنجار را تعریف می‌کنند. درک این پدیده نیازمند توجه توأمان به عوامل فردی و ساختارهای اجتماعی است.

گرایش جنسی (Sexual Orientation)

یکی از مفاهیم کلیدی در روان­شناسی و علوم جنسی است که به تمایل عاطفی، رمانتیک و جنسی فرد به جنس‌های خاص اشاره دارد. گرایش جنسی به‌عنوان الگوی پایدار جذب عاطفی، رمانتیک و جنسی نسبت به افراد بر اساس جنسیت تعریف می‌شود که در روانشناسی به سه دستۀ اصلی هم­‌جنس­‌گرا، دگرجنس­‌گرا و بدون گرایش جنسی به هیچ کدام از دو جنسیت (جنس‌­ناگرا) تقسیم‌بندی می‌شود.

بلانچارد (۱۹۸۰م) در مطالعات خود مدعی است که دو الگوی گرایش جنسی در مردان تراجنسی (MFTS) همانند همجنس‌گرایان (آندروفیلیک) و غیرهمجنس‌گرایان (شامل زن‌گرایان، دوجنس‌گرایان و جنس‌نگرایان) شناسایی کرده است. این طبقه‌بندی دوگانه نشان می‌دهد الگوهای گرایش جنسی در این جمعیت با جمعیت عمومی متفاوت است. اگرچه این نظریه تأثیرگذار بوده، اما با انتقادات روش‌شناختی و تاکید بر پیوستار پیچیده‌تر گرایش‌های جنسی مواجه شده است.

در ویراست‌های DSM-III (۱۹۸۰م) و DSM-III-R (1987م)، اختلال هویت جنسیتی بر اساس گرایش جنسی به سه دستۀ همجنس‌گرا، دگرجنس‌گرا و جنس‌ناگرا تقسیم می‌شد. اما در DSM-IV (۱۹۹۴م) و DSM-IV-TR (۲۰۰۰م) این طبقه‌بندی با افزودن گروه چهارم «دوجنس‌گرا» تعییر یافت، با این تفاوت که اصطلاحات مربوطه به «گرایش به مردان»، «گرایش به زنان»، «گرایش به هر دو» و «گرایش به هیچ‌یک» تبدیل شد. در DSM-5 (۲۰۱۳م) تمایز بین انواع همجنس‌گرایی و دگرجنس‌گرایی به عنوان اختلال هویت جنسیتی حذف شد، با این ادعا که گرایش جنسی نقش محدودی در برنامه‌ریزی درمانی دارد و ممکن است ترجیحات جنسی فرد در طول درمان تغییر کند.

تفاوت‌های جنسی (Sex Differences)

به تغییرپذیری‌های سیستماتیک در ویژگی‌های روان‌شناختی، شناختی یا رفتاری بین زنان و مردان اشاره دارد که ریشه در تعامل دینامیک و چندسطحی عوامل زیست‌شناختی (ژنتیک، هورمون‌ها، نوروآناتومی) و محیطی (فرهنگ، اجتماعی‌سازی) دارد. این تفاوت‌ها عمدتاً در حوزه‌های خاصی مانند پردازش هیجانات یا توانایی‌های فضایی، مشاهده می‌شوند، هرچند تغییرپذیری درون‌گروهی اغلب قابل‌توجه‌تر از تفاوت‌های بین‌گروهی است. تفسیر این یافته‌ها نیازمند احتیاط است، زیرا ممکن است تحت تأثیر متغیرهای مخدوش‌کننده باشند.

تمایز جنسی (Sexual Differentiation)

تمایز جنسی فرایند زیست­‌شناختی تنظیم ­شده توسط کروموزوم‌­های جنسی و هورمون‌­های استروئیدی است که طی تکوین جنینی و بلوغ، تفاوت‌­های آناتومیک مانند گنادها و فیزیولوژیک مانند پروفایل هورمونی، بین جنس­‌ها را ایجاد می­‌کند.

رویکردهای نظری روان‌شناسان به جنسیت

فروید (۱۹۰۵م)

از تمام مکاتب روان­شناسی، روان­کاوی در مورد جنسیت سخن­‌های بیشتری داشته است و دارای نفوذ بسیار زیادی در این زمینه است. فروید (۱۹۰۵م) رشد جنسیتی را با تمرکز بر تعارض‌های ناخودآگاه در مرحله فالیک (۳-۶ سال) تبیین می‌کند. در این مرحله، پسران با اضطراب اختگی و دختران با پدیدۀ حسادت آلت تناسلی مواجه می‌شوند که منجر به همانندسازی با والد همجنس و درونی‌سازی نقش‌های جنسیتی می‌شود. اگرچه این نظریه، پایه‌ای برای درک رشد جنسیتی فراهم کرد، اما شواهد تجربی کمی برای تأیید آن وجود دارد.

نانسی چودورو (۱۹۷۸م)

تفسیر جدیدتر نظریۀ روان­کاوی توسط چودورو ارائه شده است و بر اهمیت روابط اولیه در تثبیت هویت جنسیتی تأکید دارد. او با تمرکز بر نقش مادران در شکل‌گیری هویت جنسیتی و نقد «عقده اودیپ»، تحلیلی نوین از روانکاوی ارائه داد که بر پایه‌های فرهنگی‌اجتماعی استوار است.

کارول گلیگان (۱۹۸۲م)

نظریۀ گلیگان بر تمایز مفهومی بین جنس به‌عنوان ویژگی زیست‌شناختی و جنسیت به‌عنوان سازه‌ای فرهنگی و برساختۀ اجتماعی، تأکید دارد. از این منظر، فرآیند کسب و درک مفاهیم اخلاقی تابعی از مکانیسم‌های جامعه‌پذیری جنسیتی بوده و همسو با تحولات شناختی فرد شکل می‌گیرد.

این نظریه به‌عنوان یک چارچوب بدیل در روانشناسی رشد اخلاقی مطرح می‌شود که با نقد ذات‌باورانۀ نظریۀ مراحل رشد اخلاقی کولبرگ، بر دوگانگی بنیادین در استدلال اخلاقی تأکید دارد. از یک سو «اخلاق عدالت» با محوریت قواعد انتزاعی، برابری و حقوق فردی که عمدتاً در مردان مشاهده می‌شود و از سوی دیگر «اخلاق مراقبت» با تأکید بر مسئولیت‌های بین‌فردی، حفظ روابط و توجه به بافت موقعیتی که بیشتر در زنان نمایان است.

گلیگان با روش‌شناسی کیفی و تحلیل مصاحبه‌های عمیق نشان داد که نظام ارزشیابی اخلاقی زنان نه ناقص، بلکه متفاوت است و بر سه سطح تکاملی «خودمحوری»، «فداکاری» و «تعادل غیرخشونت‌آمیز» استوار است. این نظریه ضمن تأثیرگذاری بر روانشناسی جنسیت و فلسفۀ اخلاق، با چالش‌هایی مانند ذات‌پنداری جنسیتی و تعمیم‌پذیری فرهنگی روبرو بوده است، اما کاربردهای گسترده‌ای در حوزه‌های تربیتی، پزشکی و سیاست‌گذاری اجتماعی یافته و به‌عنوان سنگ بنای اخلاق فمینیستی معاصر شناخته می‌شود.

منابع

• آبوت، پاملا و والاس، کلر، جامعه‌شناسی زنان، ترجمه منیژه نجم عراقی، تهران، نی، ۱۳۹۵ش.
• بار، ویون، جنسیت و روان­شناسی اجتماعی، ترجمه حبیب احمدی و بیتا شایق، شیراز، نوید شیراز، ۱۳۸۳ش.
• بارکر، کریس، مطالعات فرهنگی: نظریه و عملکرد، ترجمه مهدی فرجی و نفیسه حمیدی، تهران، پژوهشکده مطالعات فرهنگی و اجتماعی، ۱۳۸۷ش.
• خسروی، زهره و همکاران، مبانی روان­شناسی جنسیت، تهران، وزارت علوم، تحقیقات و فناوری، دفتر برنامه‌ریزی اجتماعی و مطالعات فرهنگی، ۱۳۸۲ش.
• شفیع‌آبادی، عبدالله و ناصری، غلامرضا، نظریه‌های مشاوره و روان‌درمانی، تهران، دانشگاهی، ۱۳۸۵ش.
• شولتز، دوان پی و ­شولتز، سیدنی الن، نظریه‌های شخصیت، ترجمه یحیی سیدمحمدی، تهران، ویرایش، ۱۳۸۴ش.
• گرت، استفانی، جامعه­شناسی جنسیت، ترجمه کتایون بقایی، تهران، دیگر، ۱۳۸۰ش.
• محمدی، شهناز، روان­شناسی جنسیت، تهران، ویرایش، ۱۴۰۱ش.
• هولمز، مری، جنسیت در زندگی روزمره، ترجمه محمدمهدی لبیبی، تهران، افکار، ۱۳۸۷ش.
• Anderson, Margaret, Thinking About Women: Sociological Perspectives on Sex and Gender, Allyn & Bacon, 1997.
• Bentler, Peter M. “Atypology of transsexualism: Gender identity theory and data”, Arch Sex Behav, Vol. 5(6), pp.567-84, 1976.
• Blanchard, Ray, “The concept of autogynecophilia and the typology of male gender dysphoria”, J Nerv Ment Dis, Vol. 177(10), pp.616-623, 1989.
• Blanchard, Ray, “The classification and labeling of nonhomosexual gender dysphorias”, Arch Sex Behav, Vol.18(4), pp.315-334, 1989.
• Crawford, Mary; Unger, Rhoda K, Women and gender, New York: McGraw-Hill Companies, 2004.
• Davis, Shannon N.; Greenstein, Theodore N, “Gender ideology: Components, predictors, and consequences”, Annual review of Sociology, Vol. 35(1), pp.87-105, 2009.
• - Dennerstein, Lorraine; Lehert, Philippe; Dudley, Emma, “Short scale to measure female sexuality: adapted from McCoy Female Sexuality Questionnaire”, Journal of Sex and Marital Therapy, Vol. 27, pp.339-351, 2001.
• Essed, Philomena; Goldberg, David Theo; Kobayashi, Audrey, A Companion to Gender Studies, Wiley-Blackwell, 2009, ISBN 978-1-4051-8808-1.ISBN 978-1-4051-8995-8.
• Gilligan, C.arol, In a different Voice: Psychological theory and women’s development. Cambridge, Mass: Harvard University Press, 1982.
• Heenan, Colleen, “The reproduction of mothering: Psychoanalysis and the sociology of gender: A reappraisal”, Feminism & Psychology, Vol.12(1), pp.5-9, 2002.
• Lawrence, Anne A, “Sexuality before and after male-to female sex reassignment surgery”, Arch Sex Behav, Vol. 34(2), pp.147-166, 2005.
• Maccoby, Eleanor E; Jacklin, Carol N, The Psychology of Sex Differences, London, Oxford University Press, 1974.
• Pryzgoda, Jayde; Chrisler, Joan, “Definitions of Gender and Sex: The Subtleties of Meaning”, Sex Roles: A Journal of Research, Vol.43(7), pp.553-569, 2000.
• Richardson, Diane; Robinson, VictoriaIntroducing Gender and Women’s Studies (5th Edition), 2015.
• Romano, Victor Eduardo, Race, Gender, and the prisoner’s dilemma: A study in social dilemma cooperation, A dissertation presented to the graduate school of the university of florida in partial fulfillment of the requirements for the degree of doctor of philosophy, 2007.
• Scanlon, Valerie C; Sanders, Tina, Essentials of Anatomy and physiology, F. A. Davis, 2007.
• Smith, Dorothy. “Women’s Perspective as a Radical Critique of Sociology”, Sociological Inquiry, Vol.44(1), pp.7-13, 1974.
• Wiesner-Hanks, Merry E, Gender in History: Global Perspective. Malden, MA: Blackwell Publishing, 2011.