جنسیت در مکان‌های آموزشی: تفاوت میان نسخه‌ها

نقش جنسیت در مکان‌های آموزشی بیشتر ناظر به آموزش مختلط یا مجزای زنان و مردان بوده و به‌تبع آن موضوع تأثیر جنسیت در معماری ساختمان‌های مراکز آموزشی نیز مطرح می‌شود. هرچند الگوی غالب در دنیای مدرن، آموزش مختلط است؛ اما توجه اندیشمندان به تفاوت‌های جنسی و جنسیتی موجب شده است که الگوی آموزش و پرورش تک‌جنسیتی نیز در جهان تقویت شود.

مراد از مکان‌های آموزشی؛ مدارس، دانشگاه‌ها و دیگر محل‌های آموزشی است که به‌ دو شکل منفک و مختلط وجود دارند؛ مدرسۀ منفك، اشاره به مدرسه‌اي دارد كه در آن دانش‌آموزان منحصراً پسـر يـا دختر هستند. در مدرسۀ مختلط، دانش‌آموزان دختر و پسر با هم در يك مدرسه و در يك كلاس درس می‌خوانند.<ref>[https://erj.khu.ac.ir/article-1-40-fa.html خاني و محمدي، «نقش تفكيك جنسيتي بر پيشرفت تحصيلي و مقبوليت اجتماعي در مدارس ابتدايي»، 1394ش، ص106.]</ref> هرکدام از این سیستم‌های آموزشی دارای مبانی، پیش‌فرض‌ها و برنامه‌هاي متفاوت و بعضاً متضادی هستند.<ref>[https://journals.iau.ir/article_689946_ae8b6dd72277f8ac30470fede4cd35b9.pdf خاکسار و دیگران، «جنسیت و آموزش، رویکرد نظام‌های آموزش عمومی به موضوع جنسیت»، 1400ش، ص33-32.]</ref> هدف مدارس منفک، تعقیب فرایند آموزشی بر مبنای جنسیت است؛ افراد در فرایند آموزشی؛ ارزش‌ها، انگیزه‌ها، و رفتارهایی را که در یک فرهنگ، ویژۀ پسر یا دختر تلقی می‌شوند؛ کسب می‌کنند.<ref>[https://jria.iust.ac.ir/article-1-1548-fa.pdf یگانه و دیگران، «تأثیر جنسیت کودکان بر طراحی فضای باز مهدکودک و پیش‌دبستانی براساس آموزه‌های اسلامی«، 1400ش، ص109.]</ref> آموزش‌ منفک یا مختلط شامل تمام دوره‌های آموزشی از مهدکودک تا دانشگاه می‌شود.<ref>[https://journals.iau.ir/article_689946_ae8b6dd72277f8ac30470fede4cd35b9.pdf خاکسار و دیگران، «جنسیت و آموزش، رویکرد نظام‌های آموزش عمومی به موضوع جنسیت»، 1400ش، ص33.]</ref>

هرچند آموزش وپرورش مختلط در دهه‌هاي زیادي، در کشورهای غربی و بسیاری از کشورهای دیگر، به‌عنوان هنجار پذیرفته‌ شدۀ در نظام آموزشی مطرح بوده است؛ اما سابقه طولانی مدارس تک‌جنسیتی در آمریکا و برخی از کشورهای اروپایی حاکی از وجوه تاریخی و بین‌المللی این موضوع است. در فرایند تحولات اجتماعی؛ نگرانی از افت تحصیلی دانش‌آموزان و نتایج آزمون‌هاي بین‌المللی، زمینه‌هاي قانونی گسترش مدارس تک‌جنسیتی در این کشورها را فراهم کرد.<ref>[https://journals.iau.ir/article_689946_ae8b6dd72277f8ac30470fede4cd35b9.pdf خاکسار و دیگران، «جنسیت و آموزش، رویکرد نظام‌های آموزش عمومی به موضوع جنسیت»، 1400ش، ص50.]</ref>  

در کانون دفاعیات حامیان مدارس تک‌جنسیتی این دیدگاه وجود دارد که چنین مدارسی نقش مؤثري در افزایش عدالت‌جنسیتی یعنی بهره‌مندي زنان از آموزش، تجربه‌های دانشگاهی و رشد سلامت روحی آنها دارد.<ref>[https://journals.iau.ir/article_689946_ae8b6dd72277f8ac30470fede4cd35b9.pdf خاکسار و دیگران، «جنسیت و آموزش، رویکرد نظام‌های آموزش عمومی به موضوع جنسیت»، 1400ش، ص50.]</ref> امروزه برخی كشورها در حال افزايش دادن مدارس غیر مختلط هستند. در کشورهایی نظیر آمریکا و انگلیس، تعداد این مدارس و کلاس‌های تفکیک‌شده رو به افزایش بوده و دلیل آن ارتقای کیفیت آموزشی برای دانش‌آموزان بیان می‌شود.<ref>[https://erj.khu.ac.ir/article-1-40-fa.html خاني و محمدي، «نقش تفكيك جنسيتي بر پيشرفت تحصيلي و مقبوليت اجتماعي در مدارس ابتدايي»، 1394ش، ص106.]</ref>

مدافعان تفکیک جنسیت در حوزه آموزش، این ایده را در سطح آموزش عالی نیز دنبال کرده‌اند؛ برخی فمینیست‌ها تأسیس دانشگاه‌های تک‌جنسیتی را یک راه‌حل موقت برای جبران نابرابری آموزشی میان مردان و زنان در آموزش عالی دانسته و معتقدند؛ در دانشگاه‌های تک‌جنسیتی زنان فرصت تحصیل در تمام رشته‌ها را پیدا می‌کنند؛ برای زنان الگوهای زنانه ارائه شده و موجب توسعه دوستی میان زنان می‌شود. زنان در این محیط کمتر اسیر کلیشه‌های جنسیتی می‌شوند و محیط تحصیلی برای آنها راحت‌تر است.<ref>[https://www.isih.ir/article_462_c0419702c94883e570d0dab56f9984f8.pdf پورخزایی و دیگران، «مناسبات نظام آموزش عالی و جنسیت: تجربه زیسته در دانشگاه تک جنسیتی الزهرا»، 1402ش، ص149-147.]</ref>  

در تاریخ جهان اسلام؛ هرگز آموزش مختلط در شکل کنونی آن سابقه نداشته و این گونه آموزش، منحصر در آموزش خردسالان بوده و آموزش بزرگسالان به وسیلۀ معلم غیرهمجنس یعنی آموزش زنان توسط معلم مرد و آموزش مردان توسط معلم زن بوده است.<ref>[https://soci.rihu.ac.ir/article_1010_ed4ed84b4e1e0c8577a981921764a1da.pdf بستان (نجفی)، «جنسیت در آموزش و پرورش از دیدگاه جامعه‌شناسی اسلامی»، 1392ش، ص77.]</ref>  

در سطح آموزش‌عالی هرچند الگوی مختلط، رایج است؛ اما در عین‌حال الگوی تک‌جنسیتی نیز تعقیب می‌شود؛ در شرایط فعلی، دانشگاه‌ها و مراکز آموزش عالی زیادی در استان‌های مختلف ایران وجود دارند که تک‌جنسیتی بوده و منحصرا به دانشجویان پسر یا دختر، خدمات آموزشی ارائه می‌کنند؛ البته‌ بیشترین آنها مربوط به دختران می‌شود.<ref>[https://snn.ir/fa/news/257502/%D9%85%D8%B9%D8%B1%D9%81%DB%8C-%D8%AF%D8%A7%D9%86%D8%B4%DA%AF%D8%A7%D9%87-%D9%87%D8%A7%DB%8C-%D8%AA%DA%A9-%D8%AC%D9%86%D8%B3%DB%8C%D8%AA%DB%8C-%DA%A9%D8%B4%D9%88%D8%B1-%D8%AC%D8%AF%D9%88%D9%84 «معرفی دانشگاه‌های تک‌جنسیتی کشور»، وب‌سایت خبرگزاری دانشجو.] </ref> برخی مراکز آموزش‌عالی هرچند تک‌جنسیتی نیستند؛ اما تفکیک جنسیت در آنها اعمال شده و کلاس‌های درس برای دختران و پسران، جداگانه برگزار می‌شوند.<ref>[https://www.mashreghnews.ir/news/55041/%DA%86%D9%87-%D8%AF%D8%A7%D9%86%D8%B4%DA%AF%D8%A7%D9%87-%D9%87%D8%A7%D9%8A%D9%8A-%D8%AA%D9%81%DA%A9%D9%8A%DA%A9-%D8%AC%D9%86%D8%B3%D9%8A%D8%AA%D9%8A-%D9%85%D9%8A-%D8%B4%D9%88%D9%86%D8%AF افتخاري، «'''چه دانشگاه هايي تفکيک جنسيتي مي‌شوند؟»، وب‌سایت مشرق نیوز.'''] </ref>

الگوی غالب در فرهنگ مدرن، آموزش مختلط دختران و پسران است. جریان اصلی فمینیسم از مدافعان مهم و برجستۀ آن به‌شمار می‌آید و آن را شیوۀ مناسب برای دستیابی زنان و دختران به امکانات و فرصت‌های آموزشی برابر و نزدیک به عدالت‌جنسیتی می‌دانند.<ref>[https://soci.rihu.ac.ir/article_1010_ed4ed84b4e1e0c8577a981921764a1da.pdf بستان (نجفی)، «جنسیت در آموزش و پرورش از دیدگاه جامعه‌شناسی اسلامی»، 1392ش، ص76.]</ref> فمینیست‌ها با انکار تفاوت‌های طبیعی میان دختران و پسران، از آموزش مختلط آنها دفاع کرده و معتقدند؛ دو جنس باید تحت آموزش یکسان قرار گیرند، تا یکسان عمل کنند.<ref>[https://www.tabnak.ir/fa/news/304989/%D8%A2%DB%8C%D8%A7-%D8%A8%D8%A7%DB%8C%D8%AF-%D8%AC%D9%86%D8%B3%DB%8C%D8%AA-%D8%AF%D8%B1-%D8%A2%D9%85%D9%88%D8%B2%D8%B4-%D8%B1%D8%B3%D9%85%DB%8C-%D9%84%D8%AD%D8%A7%D8%B8-%D8%B4%D9%88%D8%AF جیریایی، «آیا باید جنسیت در آموزش رسمی لحاظ شود؟»، وب‌سایت تابناک.] </ref> از دیدگاه آنها؛ محیط مدارس تک‌جنسیتی، مصنوعی بوده و دانش‌آموزان را براي زندگي در اجتماع آماده نمي‌سازد.<ref>[https://erj.khu.ac.ir/article-1-40-fa.html خاني و محمدي، «نقش تفكيك جنسيتي بر پيشرفت تحصيلي و مقبوليت اجتماعي در مدارس ابتدايي»، 1394ش، ص106.]</ref> به اعتقاد مدافعان آموزش مختلط؛ مدارس تک‌جنسیتی، به کلیشه‌سازی‌های جنسیتی منفی در جامعه دامن می‌زنند.<ref>[http://old.oerp.ir/article/3536/%D8%A2%D9%85%D9%88%D8%B2%D8%B4-%D8%AA%DA%A9-%D8%AC%D9%86%D8%B3%DB%8C%D8%AA%DB%8C-%D9%88-%D8%AA%D8%A7%D8%AB%DB%8C%D8%B1-%D8%A2%D9%86-%D8%A8%D8%B1-%D9%81%D8%B1%D8%A7%DB%8C%D9%86%D8%AF-%D8%A2%D9%85%D9%88%D8%B2%D8%B4 سعیدی، «آموزش تک‌جنسیتی و تاثیر آن بر فرایند آموزش»، وب‌سایت سازمان پژوهش و برنامه ریزی آموزشی.]</ref>

طیف‌های متفاوتی از اندیشمندان با آموزش و پرورش تک‌جنسیتی موافق‌اند؛ برخی فمینیست‌ها با استناد به پژوهش‌های انجام شده، الگوی آموزش مختلط را مردانه و به زیان دختران دانسته‌اند. آنان به مزایای نظام آموزش غیر مختلط به‌طور خاص در دبیرستان‌ها و برنامه‌های خاص دختران به‌ویژه در ریاضیات و علوم تأکید کرده‌اند که در آنها سطح پیشرفت دختران در مقایسه با پسران پایین‌تر است. به‌نظر آنان؛ دلیل حفظ مدارس مختلط در جوامع مردسالار امتیازهایی است که برای پسران به همراه دارند. نقش دختران در این مدارس تقویت تصویر مثبت پسران از خویش است و در واقع مدارس مختلط مدارس پسرانه است که دختران اجازۀ ورود با آنها را یافته‌اند؛ اما در مدارس غیر مختلط، دختران آزادی داشته و مجبور نیستند که همواره تسلیم پسران بوده و نا توان‌تر از آنها به‌نظر آیند.<ref>[https://soci.rihu.ac.ir/article_1010_ed4ed84b4e1e0c8577a981921764a1da.pdf بستان (نجفی)، «جنسیت در آموزش و پرورش از دیدگاه جامعه‌شناسی اسلامی»، 1392ش، ص77-76.]</ref>   

برخی موافقان با استناد به تفاوت‌های طبیعی زنان و مردان بر آموزش تک‌جنسیتی تأکید داشته و معتقدند؛ دختران و پسران، متفاوت یاد می‌گیرند و باید در محیط ‌های آموزشی متفاوتی آموزش ببینند تا سطح مطلوب‌تري از منافع آموزشی براي آنها حاصل شود. پژوهش‌های علمی نیز نشاندهندۀ پیشرفت تحصیلی بهتری دانش‌آموزان دختر و پسر در این‌گونه مدارس است و از منظر محققین؛ جنبه‌هاي زیست‌محیطی آموزش، عامل اصلی این موفقیت به‌شمار می‌آید.<ref>[https://journals.iau.ir/article_689946_ae8b6dd72277f8ac30470fede4cd35b9.pdf خاکسار و دیگران، «جنسیت و آموزش، رویکرد نظام‌های آموزش عمومی به موضوع جنسیت»، 1400ش، ص51.]</ref>  

اندیشمندان غربی، عمدتا آموزش تک‌جنسیتی را برمبنای اعتقاد به تشابه جنسیتی تعقیب می‌کنند و عدالت جنسیتی را در توزیع امکانات و فرصت‌های آموزشی یکسان دانسته و دغدغه آنها جبران محرومیت‌هاي آموزشی یک گروه جنسیتی که عموماً زنان و دختران را شامل می‌شود، از طریق ارائۀ خدمات آموزشی اختصاصی در یک محیط تک‌جنسیتی است.<ref>[https://journals.iau.ir/article_689946_ae8b6dd72277f8ac30470fede4cd35b9.pdf خاکسار و دیگران، «جنسیت و آموزش، رویکرد نظام‌های آموزش عمومی به موضوع جنسیت»، 1400ش، ص48.]</ref>

ضرورت آموزش منفک، ناشی از تفاوت‌های طبیعی زنان و مردان است؛ از نظر افلاطون؛ عقلانیت در مردان و احساس در زنان غالب است؛ ارسطو؛ مرد را منشأ روح و زن را منشأ جسم می‌داند؛ روسو؛ به قدرت استدلال، جسارت جنسی و گستاخی مرد اشاره کرده و تأکید بر سرشت فریبندگی، شرمساری و مقاومت زن دارد.<ref>[https://www.tabnak.ir/fa/news/304989/%D8%A2%DB%8C%D8%A7-%D8%A8%D8%A7%DB%8C%D8%AF-%D8%AC%D9%86%D8%B3%DB%8C%D8%AA-%D8%AF%D8%B1-%D8%A2%D9%85%D9%88%D8%B2%D8%B4-%D8%B1%D8%B3%D9%85%DB%8C-%D9%84%D8%AD%D8%A7%D8%B8-%D8%B4%D9%88%D8%AF جیریایی، «آیا باید جنسیت در آموزش رسمی لحاظ شود؟»، وب‌سایت تابناک.] </ref>  

زیست‌شناسی نیز تفاوت‌های جسمی فراوانی را میان زن و مرد اثبات می‌کند.<ref>'''.''' [http://mohsenzade.com/zm/ravanshenasi_3/ غلامی، «زن، مرد؛ تفاوت‌ها»، وب‌سایت حجت‌الاسلام محسن‌زاده.]</ref> زنان و مردان به‌تبع تفاوت‌های فیزیکی دارای دستگاه‌های نسبتا متفاوت روانی،<ref>مطهرى، مجموعه آثار (نظام حقوق زن در اسلام)، 1377ش، ج‏19، ص184.</ref> ادراکی و هویت جنسیتی هستند؛<ref>محبی، «صورت‌بندی مفهوم جنسیت در انگاره اسلامی»، 1403ش، ص78.</ref> لذا آموزش تک‌جنسیتی ضروری دانسته می‌شود.<ref>[https://www.tabnak.ir/fa/news/304989/%D8%A2%DB%8C%D8%A7-%D8%A8%D8%A7%DB%8C%D8%AF-%D8%AC%D9%86%D8%B3%DB%8C%D8%AA-%D8%AF%D8%B1-%D8%A2%D9%85%D9%88%D8%B2%D8%B4-%D8%B1%D8%B3%D9%85%DB%8C-%D9%84%D8%AD%D8%A7%D8%B8-%D8%B4%D9%88%D8%AF جیریایی، «آیا باید جنسیت در آموزش رسمی لحاظ شود؟»، وب‌سایت تابناک.] </ref>  

برخی به منظور رهایی دختران از سیطرۀ نظام آموزشی مردانه، خواهان مکان‌های جداگانه آموزشی هستند.<ref>[https://journals.iau.ir/article_689946_ae8b6dd72277f8ac30470fede4cd35b9.pdf خاکسار و دیگران، «جنسیت و آموزش، رویکرد نظام‌های آموزش عمومی به موضوع جنسیت»، 1400ش، ص48.]</ref> به‌ اعتقاد محققین؛ جذابیت‌های فضای آموزشی نیز برای دختران و پسران متفاوت بوده و هرکدام به امور خاصی علاقه‌مند هستند؛ دختران بیشتر از پسران از رنگ‌ها استفاده می‌کنند. دختران به رنگ‌های گرم و پسران به رنگ‌های سرد گرایش بیشتری دارند. پسران رزمی و دختران بذمی بوده و حیاط مدرسه باید متناسب با نیازهای دخترانه و پسرانه طراحی شود.<ref>[https://jria.iust.ac.ir/article-1-1548-fa.pdf یگانه و دیگران، «تأثیر جنسیت کودکان بر طراحی فضای باز مهدکودک و پیش‌دبستانی براساس آموزه‌های اسلامی«، 1400ش، ص115- 114.]</ref>  

نظریه‌ کارکردگرایی هرچند اعتنایی به تفاوت‌های طبیعی زنان و مردان ندارد؛ اما تقسیم‌جنسیتی کار را دارای مزایای جدی برای جامعه دانسته و از این منظر، آموزش تک‌جنسیتی را برای جامعه مفید می‌داند.<ref>[https://www.tabnak.ir/fa/news/304989/%D8%A2%DB%8C%D8%A7-%D8%A8%D8%A7%DB%8C%D8%AF-%D8%AC%D9%86%D8%B3%DB%8C%D8%AA-%D8%AF%D8%B1-%D8%A2%D9%85%D9%88%D8%B2%D8%B4-%D8%B1%D8%B3%D9%85%DB%8C-%D9%84%D8%AD%D8%A7%D8%B8-%D8%B4%D9%88%D8%AF جیریایی، «آیا باید جنسیت در آموزش رسمی لحاظ شود؟»، وب‌سایت تابناک.] </ref>  

عنصر کانونی در نگاه اسلام؛ تفاوت زن و مرد در نحوۀ آفرینش و وظایف طبیعی آنها است، بر همین مبنا؛ مدافع هویت نقش‌های جنسیتی بوده و به همان میزان که معترض تبعیض جنسیتی است، تشابه جنسیتی را نیز به ضرر زنان دانسته و عدالت آموزشی را در آموزش تک‌جنسیتی متناسب با ویژگی‌های زنانه و مردانه و معطوف به نقش‌های جنسیتی آنها می‌داند.<ref>[https://www.tabnak.ir/fa/news/304989/%D8%A2%DB%8C%D8%A7-%D8%A8%D8%A7%DB%8C%D8%AF-%D8%AC%D9%86%D8%B3%DB%8C%D8%AA-%D8%AF%D8%B1-%D8%A2%D9%85%D9%88%D8%B2%D8%B4-%D8%B1%D8%B3%D9%85%DB%8C-%D9%84%D8%AD%D8%A7%D8%B8-%D8%B4%D9%88%D8%AF جیریایی، «آیا باید جنسیت در آموزش رسمی لحاظ شود؟»، وب‌سایت تابناک.] </ref> اسلام با تأیید این ضرورت‌ها، آموزش تک‌جنسیتی را برای تقویت اخلاق جنسی در جامعه مفید و لازم تلقی می‌کند؛ زیرا آزادی جنسی و از خودبیگانگی زنان با هویت زنانگی‌شان را دارای پیامدهای ویرانگر برای افراد، جامعه و به‌ویژه نهاد خانواده‌ می‌داند.<ref>[https://alefbalib.com/index.aspx?pid=256&PdfID=910550 محبی، «مردمی‌شدن خانواده؛ فرایند آسیب‌دیدگی و بحران خانوادگی»، 1402ش، ص93.]</ref>