جنسیت در مکان‌های آموزشی
جنسیت در مکان‌های آموزشی؛ نقش جنسیت در گروه‌بندی افراد و معماری مراکز آموزشی.
نقش جنسیت در مکان‌های آموزشی بیشتر ناظر به آموزش مختلط یا مجزای زنان و مردان بوده و به‌تبع آن موضوع تأثیر جنسیت در معماری ساختمان‌های مراکز آموزشی نیز مطرح می‌شود. هرچند الگوی غالب در دنیای مدرن، آموزش مختلط است؛ اما توجه اندیشمندان به تفاوت‌های جنسی و جنسیتی موجب شده است که الگوی آموزش و پرورش تکجنسیتی نیز در جهان تقویت شود.
مفهوم‌شناسی
مراد از مکان‌های آموزشی؛ مدارس، دانشگاه‌ها و دیگر محل‌های آموزشی است که به دو شکل منفک و مختلط وجود دارند؛ مدرسۀ منفك، اشاره به مدرسه‌ای دارد كه در آن دانش‌آموزان منحصراً پسـر يـا دختر هستند. در مدرسۀ مختلط، دانش‌آموزان دختر و پسر با هم در يك مدرسه و در يك كلاس درس می‌خوانند.[۱] هرکدام از این سیستم‌های آموزشی دارای مبانی، پیش‌فرض‌ها و برنامه‌هاي متفاوت و بعضاً متضادی هستند.[۲] هدف مدارس منفک، تعقیب فرایند آموزشی بر مبنای جنسیت است؛ افراد در فرایند آموزشی؛ ارزش‌ها، انگیزه‌ها، و رفتارهایی را که در یک فرهنگ، ویژۀ پسر یا دختر تلقی می‌شوند؛ کسب می‌کنند.[۳] آموزش منفک یا مختلط شامل تمام دوره‌های آموزشی از مهدکودک تا دانشگاه می‌شود.[۴]
مدارس تکجنسیتی در جهان
هرچند آموزش و پرورش مختلط در دهه‌های زیادی، در کشورهای غربی و بسیاری از کشورهای دیگر، به‌عنوان هنجار پذیرفته شدۀ در نظام آموزشی مطرح بوده است؛ اما سابقه طولانی مدارس تکجنسیتی در آمریکا و برخی از کشورهای اروپایی حاکی از وجوه تاریخی و بین‌المللی این موضوع است. در فرایند تحولات اجتماعی؛ نگرانی از افت تحصیلی دانش‌آموزان و نتایج آزمون‌های بین‌المللی، زمینه‌های قانونی گسترش مدارس تکجنسیتی در این کشورها را فراهم کرد.[۵]
در کانون دفاعیات حامیان مدارس تکجنسیتی این دیدگاه وجود دارد که چنین مدارسی نقش مؤثری در افزایش عدالت‌جنسیتی یعنی بهره‌مندی زنان از آموزش، تجربه‌های دانشگاهی و رشد سلامت روحی آنها دارد.[۶] امروزه برخی كشورها در حال افزايش دادن مدارس غیر مختلط هستند. در کشورهایی نظیر آمریکا و انگلیس، تعداد این مدارس و کلاس‌های تفکیک‌شده رو به افزایش بوده و دلیل آن ارتقای کیفیت آموزشی برای دانش‌آموزان بیان می‌شود.[۷]
مراکز آموزش‌عالی تکجنسیتی در جهان
مدافعان تفکیک جنسیت در حوزه آموزش، این ایده را در سطح آموزش عالی نیز دنبال کرده‌اند؛ برخی فمینیست‌ها تأسیس دانشگاه‌های تکجنسیتی را یک راه‌حل موقت برای جبران نابرابری آموزشی میان مردان و زنان در آموزش عالی دانسته و معتقدند؛ در دانشگاه‌های تکجنسیتی زنان فرصت تحصیل در تمام رشته‌ها را پیدا می‌کنند؛ برای زنان الگوهای زنانه ارائه شده و موجب توسعه دوستی میان زنان می‌شود. زنان در این محیط کمتر اسیر کلیشه‌های جنسیتی می‌شوند و محیط تحصیلی برای آنها راحت‌تر است.[۸]
امروزه دانشگاه‌های تکجنسیتی زیادی در قاره‌های آفریقا، آسیا، اقیانوسیه، اروپا و آمریکا فعال هستند.[۹] کشور امریکا دارای قدیمی‌ترین کالج‌های مخصوص زنان است که در ابتدای قرن ۱۹ و با هدف پاسخ گویی به نیاز آموزش بین زنان به‌ویژه در سطح آموزش عالی تأسیس شده‌اند.[۱۰]
مراکز تک جنسیتی در جهان اسلام
در تاریخ جهان اسلام؛ هرگز آموزش مختلط در شکل کنونی آن سابقه نداشته و این‌گونه آموزش، منحصر در آموزش خردسالان بوده و آموزش بزرگسالان به وسیلۀ معلم غیرهمجنس یعنی آموزش زنان توسط معلم مرد و آموزش مردان توسط معلم زن بوده است.[۱۱]
آموزش تکجنسیتی در ایران
سیستم آموزشی جمهوری اسلامی ایران، در سطح آموزش عمومی تکجنسیتی است.[۱۲] در سند تحول بنیادین آموزش و پرورش (۱۳۹۰ش) بر ایجاد و متناسب‌سازی فضاهای تربیتی با ویژگی‌های جنسیتی، نیازهای ویژۀ دانش‌آموزان و رعایت الگوی معماری اسلامی ایرانی و شرایط اقلیمی، فرهنگی و جغرافیایی تأکید شده است.[۱۳]
در سطح آموزش‌عالی هرچند الگوی مختلط، رایج است؛ اما در عین‌حال الگوی تکجنسیتی نیز تعقیب می‌شود؛ در شرایط فعلی، دانشگاه‌ها و مراکز آموزش عالی زیادی در استان‌های مختلف ایران وجود دارند که تکجنسیتی بوده و منحصرا به دانشجویان پسر یا دختر، خدمات آموزشی ارائه می‌کنند؛ البته بیشترین آنها مربوط به دختران می‌شود.[۱۴] برخی مراکز آموزش‌عالی هرچند تکجنسیتی نیستند؛ اما تفکیک جنسیت در آنها اعمال شده و کلاس‌های درس برای دختران و پسران، جداگانه برگزار می‌شوند.[۱۵]
دیدگاه‌های نظری
مدافعان آموزش مختلط
الگوی غالب در فرهنگ مدرن، آموزش مختلط دختران و پسران است. جریان اصلی فمینیسم از مدافعان مهم و برجستۀ آن به‌شمار می‌آید و آن را شیوۀ مناسب برای دستیابی زنان و دختران به امکانات و فرصت‌های آموزشی برابر و نزدیک به عدالت‌جنسیتی می‌دانند.[۱۶] فمینیست‌ها با انکار تفاوت‌های طبیعی میان دختران و پسران، از آموزش مختلط آنها دفاع کرده و معتقدند؛ دو جنس باید تحت آموزش یکسان قرار گیرند، تا یکسان عمل کنند.[۱۷] از دیدگاه آنها؛ محیط مدارس تکجنسیتی، مصنوعی بوده و دانش‌آموزان را برای زندگی در اجتماع آماده نمی‌سازد.[۱۸] به اعتقاد مدافعان آموزش مختلط؛ مدارس تکجنسیتی، به کلیشه‌سازی‌های جنسیتی منفی در جامعه دامن می‌زنند.[۱۹]
موافقان آموزش تکجنسیتی
طیف‌های متفاوتی از اندیشمندان با آموزش و پرورش تکجنسیتی موافق‌اند؛ برخی فمینیست‌ها با استناد به پژوهش‌های انجام شده، الگوی آموزش مختلط را مردانه و به زیان دختران دانسته‌اند. آنان به مزایای نظام آموزش غیر مختلط به‌طور خاص در دبیرستان‌ها و برنامه‌های خاص دختران به‌ویژه در ریاضیات و علوم تأکید کرده‌اند که در آنها سطح پیشرفت دختران در مقایسه با پسران پایین‌تر است. به‌نظر آنان؛ دلیل حفظ مدارس مختلط در جوامع مردسالار امتیازهایی است که برای پسران به همراه دارند. نقش دختران در این مدارس تقویت تصویر مثبت پسران از خویش است و در واقع مدارس مختلط مدارس پسرانه است که دختران اجازۀ ورود به آنها را یافته‌اند؛ اما در مدارس غیر مختلط، دختران آزادی داشته و مجبور نیستند که همواره تسلیم پسران بوده و ناتوان‌تر از آنها به‌نظر آیند.[۲۰]
برخی موافقان با استناد به تفاوت‌های طبیعی زنان و مردان بر آموزش تکجنسیتی تأکید داشته و معتقدند؛ دختران و پسران، متفاوت یاد می‌گیرند و باید در محیط های آموزشی متفاوتی آموزش ببینند تا سطح مطلوب‌تری از منافع آموزشی برای آنها حاصل شود. پژوهش‌های علمی نیز نشاندهندۀ پیشرفت تحصیلی بهتری دانش‌آموزان دختر و پسر در این‌گونه مدارس است و از منظر محققین؛ جنبه‌های زیست‌محیطی آموزش، عامل اصلی این موفقیت به‌شمار می‌آید.[۲۱]
اندیشمندان غربی، عمدتا آموزش تکجنسیتی را برمبنای اعتقاد به تشابه جنسیتی تعقیب می‌کنند و عدالت جنسیتی را در توزیع امکانات و فرصت‌های آموزشی یکسان دانسته و دغدغه آنها جبران محرومیت‌های آموزشی یک گروه جنسیتی که عموماً زنان و دختران را شامل می‌شود، از طریق ارائۀ خدمات آموزشی اختصاصی در یک محیط تکجنسیتی است.[۲۲]
تفکیک جنسیتی از دیدگاه فلاسفه غرب
ضرورت آموزش منفک، ناشی از تفاوت‌های طبیعی زنان و مردان است؛ از نظر افلاطون؛ عقلانیت در مردان و احساس در زنان غالب است؛ ارسطو؛ مرد را منشأ روح و زن را منشأ جسم می‌داند؛ روسو؛ به قدرت استدلال، جسارت جنسی و گستاخی مرد اشاره کرده و تأکید بر سرشت فریبندگی، شرمساری و مقاومت زن دارد.[۲۳]
تفکیک جنسیتی از دیدگاه زیست‌شناسی
زیست‌شناسی نیز تفاوت‌های جسمی فراوانی را میان زن و مرد اثبات می‌کند.[۲۴] زنان و مردان به‌تبع تفاوت‌های فیزیکی دارای دستگاه‌های نسبتا متفاوت روانی،[۲۵] ادراکی و هویت جنسیتی هستند؛[۲۶] لذا آموزش تکجنسیتی ضروری دانسته می‌شود.[۲۷]
تفکیک جنسیتی از دیدگاه روانشناسی
برخی به منظور رهایی دختران از سیطرۀ نظام آموزشی مردانه، خواهان مکان‌های جداگانه آموزشی هستند.[۲۸] به اعتقاد محققین؛ جذابیت‌های فضای آموزشی نیز برای دختران و پسران متفاوت بوده و هرکدام به امور خاصی علاقه‌مند هستند؛ دختران بیشتر از پسران از رنگ‌ها استفاده می‌کنند. دختران به رنگ‌های گرم و پسران به رنگ‌های سرد گرایش بیشتری دارند. پسران رزمی و دختران بزمی بوده و حیاط مدرسه باید متناسب با نیازهای دخترانه و پسرانه طراحی شود.[۲۹]
تفکیک جنسیتی از دیدگاه جامعه‌شناسی
نظریه کارکردگرایی هرچند اعتنایی به تفاوت‌های طبیعی زنان و مردان ندارد؛ اما تقسیم‌جنسیتی کار را دارای مزایای جدی برای جامعه دانسته و از این منظر، آموزش تکجنسیتی را برای جامعه مفید می‌داند.[۳۰]
تفکیک جنسیتی از دیدگاه اسلام
عنصر کانونی در نگاه اسلام؛ تفاوت زن و مرد در نحوۀ آفرینش و وظایف طبیعی آنها است، بر همین مبنا؛ مدافع هویت نقش‌های جنسیتی بوده و به همان میزان که معترض تبعیض جنسیتی است، تشابه جنسیتی را نیز به ضرر زنان دانسته و عدالت آموزشی را در آموزش تکجنسیتی متناسب با ویژگی‌های زنانه و مردانه و معطوف به نقش‌های جنسیتی آنها می‌داند.[۳۱] اسلام با تأیید این ضرورت‌ها، آموزش تکجنسیتی را برای تقویت اخلاق جنسی در جامعه مفید و لازم تلقی می‌کند؛ زیرا آزادی جنسی و از خودبیگانگی زنان با هویت زنانگی‌شان را دارای پیامدهای ویرانگر برای افراد، جامعه و به‌ویژه نهاد خانواده می‌داند.[۳۲]
مزایای تفکیک جنسیتی در آموزش
آموزش تکجنسیتی از طریق تشویق دختران و پسران به انجام رفتارهای دخترانه و پسرانه، به استحکام جامعه کمک می‌کند.[۳۳] برخی با رویکرد آموزشی بر این نکته تأکید دارند که آموزش تکجنسیتی، عمدتا به نفع دختران است و آنها در چنین محیطی جدی‌تر درس می‌خوانند.[۳۴] بر مبنای پژوهش خانی و محمدی؛ مدرسه تکجنسیتی، تأثیر معناداری در پیشرفت تحصیلی دانش‌آموزان دارد. همچنين، اين پژوهش نشان‌داد كه دختران نسبت به پسران، به شكلی معنادار، معدل بيشتری کسب می‌کنند.[۳۵]
به اعتقاد برخی محققین؛ مدارس دخترانه؛ گفتمان تازه‌‌ای را پدید آورده‌اند؛ چون این مدارس جایی برای شنیده شدن صدای دختران و مکانی است که زنان در همۀ جنبه‌های زندگی دخیل بوده و الگویی از جهانی است که دختران خواهان و سزاوار آن هستند. این مدارس در راستای جامعه‌ای معتدل و متوازن از زنان و مردان عمل می‌کنند.[۳۶]
پانویس
- ↑ خاني و محمدي، «نقش تفكيك جنسيتي بر پيشرفت تحصيلي و مقبوليت اجتماعي در مدارس ابتدايي»، 1394ش، ص106.
- ↑ خاکسار و دیگران، «جنسیت و آموزش، رویکرد نظام‌های آموزش عمومی به موضوع جنسیت»، 1400ش، ص33-32.
- ↑ یگانه و دیگران، «تأثیر جنسیت کودکان بر طراحی فضای باز مهدکودک و پیش‌دبستانی براساس آموزه‌های اسلامی«، 1400ش، ص109.
- ↑ خاکسار و دیگران، «جنسیت و آموزش، رویکرد نظام‌های آموزش عمومی به موضوع جنسیت»، 1400ش، ص33.
- ↑ خاکسار و دیگران، «جنسیت و آموزش، رویکرد نظام‌های آموزش عمومی به موضوع جنسیت»، 1400ش، ص50.
- ↑ خاکسار و دیگران، «جنسیت و آموزش، رویکرد نظام‌های آموزش عمومی به موضوع جنسیت»، 1400ش، ص50.
- ↑ خاني و محمدي، «نقش تفكيك جنسيتي بر پيشرفت تحصيلي و مقبوليت اجتماعي در مدارس ابتدايي»، 1394ش، ص106.
- ↑ پورخزایی و دیگران، «مناسبات نظام آموزش عالی و جنسیت: تجربه زیسته در دانشگاه تک جنسیتی الزهرا»، 1402ش، ص149-147.
- ↑ «دانشگاه‌ها و کالج‌های تکجنسیتی دنیا»، پایگاه خبری تحلیلی صراط.
- ↑ پورخزایی و دیگران، «مناسبات نظام آموزش عالی و جنسیت: تجربه زیسته در دانشگاه تک جنسیتی الزهرا»، 1402ش، ص150-149.
- ↑ بستان (نجفی)، «جنسیت در آموزش و پرورش از دیدگاه جامعه‌شناسی اسلامی»، 1392ش، ص77.
- ↑ خاکسار و دیگران، «جنسیت و آموزش، رویکرد نظام‌های آموزش عمومی به موضوع جنسیت»، 1400ش، ص33.
- ↑ یگانه و دیگران، «تأثیر جنسیت کودکان بر طراحی فضای باز مهدکودک و پیش‌دبستانی براساس آموزه‌های اسلامی«، 1400ش، ص106.
- ↑ «معرفی دانشگاه‌های تکجنسیتی کشور»، وب‌سایت خبرگزاری دانشجو.
- ↑ افتخاري، «چه دانشگاه هايي تفکيک جنسيتي مي‌شوند؟»، وب‌سایت مشرق نیوز.
- ↑ بستان (نجفی)، «جنسیت در آموزش و پرورش از دیدگاه جامعه‌شناسی اسلامی»، 1392ش، ص76.
- ↑ جیریایی، «آیا باید جنسیت در آموزش رسمی لحاظ شود؟»، وب‌سایت تابناک.
- ↑ خاني و محمدي، «نقش تفكيك جنسيتي بر پيشرفت تحصيلي و مقبوليت اجتماعي در مدارس ابتدايي»، 1394ش، ص106.
- ↑ سعیدی، «آموزش تکجنسیتی و تاثیر آن بر فرایند آموزش»، وب‌سایت سازمان پژوهش و برنامه ریزی آموزشی.
- ↑ بستان (نجفی)، «جنسیت در آموزش و پرورش از دیدگاه جامعه‌شناسی اسلامی»، 1392ش، ص77-76.
- ↑ خاکسار و دیگران، «جنسیت و آموزش، رویکرد نظام‌های آموزش عمومی به موضوع جنسیت»، 1400ش، ص51.
- ↑ خاکسار و دیگران، «جنسیت و آموزش، رویکرد نظام‌های آموزش عمومی به موضوع جنسیت»، 1400ش، ص48.
- ↑ جیریایی، «آیا باید جنسیت در آموزش رسمی لحاظ شود؟»، وب‌سایت تابناک.
- ↑ . غلامی، «زن، مرد؛ تفاوت‌ها»، وب‌سایت حجت‌الاسلام محسن‌زاده.
- ↑ مطهرى، مجموعه آثار (نظام حقوق زن در اسلام)، 1377ش، ج19، ص184.
- ↑ محبی، «صورت‌بندی مفهوم جنسیت در انگاره اسلامی»، 1403ش، ص78.
- ↑ جیریایی، «آیا باید جنسیت در آموزش رسمی لحاظ شود؟»، وب‌سایت تابناک.
- ↑ خاکسار و دیگران، «جنسیت و آموزش، رویکرد نظام‌های آموزش عمومی به موضوع جنسیت»، 1400ش، ص48.
- ↑ یگانه و دیگران، «تأثیر جنسیت کودکان بر طراحی فضای باز مهدکودک و پیش‌دبستانی براساس آموزه‌های اسلامی«، 1400ش، ص115- 114.
- ↑ جیریایی، «آیا باید جنسیت در آموزش رسمی لحاظ شود؟»، وب‌سایت تابناک.
- ↑ جیریایی، «آیا باید جنسیت در آموزش رسمی لحاظ شود؟»، وب‌سایت تابناک.
- ↑ محبی، «مردمی‌شدن خانواده؛ فرایند آسیب‌دیدگی و بحران خانوادگی»، 1402ش، ص93.
- ↑ یگانه و دیگران، «تأثیر جنسیت کودکان بر طراحی فضای باز مهدکودک و پیش‌دبستانی براساس آموزه‌های اسلامی«، 1400ش، ص107.
- ↑ خاکسار و دیگران، «جنسیت و آموزش، رویکرد نظام‌های آموزش عمومی به موضوع جنسیت»، 1400ش، ص51-50.
- ↑ خاني و محمدي، «نقش تفكيك جنسيتي بر پيشرفت تحصيلي و مقبوليت اجتماعي در مدارس ابتدايي»، 1394ش، ص114-113.
- ↑ مصباحی، «رویکرد دوباره به فضاهای تک جنسیتی در حوزه آموزش»، 1385ش، بی‌ص.
منابع
- افتخاري، لاله، «چه دانشگاه‌هايي تفکيک جنسيتي مي‌شوند؟»، وب‌سایت مشرق نیوز، تاریخ درج مطلب: 12 تیر 1390ش.
- بستان (نجفی)، حسین، «جنسیت در آموزش و پرورش از دیدگاه جامعه‌شناسی اسلامی»، دوفصلنامه اسلام و علوم اجتماعی، سال پنجم، شماره 10، پاییز و زمستان 1392ش.
- پورخزایی، سعیده و دیگران، «مناسبات نظام آموزش عالی و جنسیت: تجربه زیسته در دانشگاه تکجنسیتی الزهرا»، فصلنامه مطالعات میان‌رشته‌ای در علوم انسانی، شماره 60، پاییز 1402ش.
- جیریایی، معصومه، «آیا باید جنسیت در آموزش رسمی لحاظ شود؟»، وب‌سایت تابناک، تاریخ درج مطلب: 6 اسفند 1391ش.
- خاکسار، زینب و دیگران، «جنسیت و آموزش، رویکرد نظام‌های آموزش عمومی به موضوع جنسیت»، فصلنامه مطالعات میان‌فرهنگی، سال شانزدهم، شمارۀ 48، پاییز 1400ش.
- خاني، محمدحسين و محمدي، محسن، «نقش تفكيك جنسيتي بر پيشرفت تحصيلي و مقبوليت اجتماعي در مدارس ابتدايي»، پژوهش‌هاي تربيتي، شمارۀ سی‌ام، بهار و تابستان 1394ش.
- «دانشگاه‌ها و کالج‌های تکجنسیتی دنیا»، پایگاه خبری تحلیلی صراط، تاریخ درج مطلب: 15 تير 1390ش.
- سعیدی، سیران، «آموزش تکجنسیتی و تاثیر آن بر فرایند آموزش»، سازمان پژوهش و برنامه‌ریزی آموزشی، تاریخ درج مطلب: 6 شهريور 1395ش.
- غلامی، علی، «زن، مرد؛ تفاوت‌ها»، وب‌سایت حجت‌الاسلام محسن‌زاده، تاریخ بازدید: 7 خرداد 1403ش.
- محبی، محمدعارف، «صورت‌بندی مفهوم جنسیت در انگاره اسلامی»، معرفت‌فرهنگی، شمارۀ 61، زمستان 1403ش.
- محبی، محمدعارف، «مردمی شدن خانواده؛ فرایند آسیب‌دیدگی و بحران خانوادگی»، معرفت فرهنگی اجتماعی، سال پانزدهم، شماره اول، زمستان 1402ش.
- مصباحی، نسرین، «رویکرد دوباره به فضاهای تکجنسیتی در حوزه آموزش»، حوراء، شماره 22، سال 1385ش.
- «معرفی دانشگاه‌های تکجنسیتی کشور»، خبرگزاری دانشجو، تاریخ درج مطلب: 26 مرداد 1392ش.
- مطهرى، مرتضى، مجموعه آثار شهيد مطهرى (نظام حقوق زن در اسلام)، تهران- قم، صدرا، 1377ش.
- یگانه، ریحانه‌سادات طباطبایی و دیگران، «تأثیر جنسیت کودکان بر طراحی فضای باز مهدکودک و پیش‌دبستانی براساس آموزه‌های اسلامی»، فصلنامه پژوهش‌های معماری اسلامی، شماره 35، پاییز 1400ش.