جنسیت از دیدگاه آیت‌الله جوادی ‌آملی

آیت‌الله جوادی‌آملی

جنسیت از دیدگاه آیت‌الله جوادی‌آملی؛ شباهت‌ها و تفاوت‌های زن و مرد از منظر آیت‌الله جوادی‌آملی.

آیت‌الله جوادی‌آملی، روح را حقیقت انسان و فاقد جنسیت دانسته، مردانگی و زنانگی را وصف بدن و بدن را ابزاری در اختیار روح می‌داند. او ‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌قائل به اشتراک زنان و مردان در ارزش‌ها، حقوق و تکالیف مبتنی بر فطرت انسانی است. تفاوت‌های جنسیتی را به تفاوت‌های صنفی زن و مرد ارجاع داده و بحث از تفاوت یا تساوی حقوق زن و مرد را بی‌معنا می‌داند. از منظر وی، زن و مرد دو صنف انسانی هستند که به‌منظور تحقق اهدافی، دوگونه آفریده شده‌اند و بر همین مبنا، در برخی موارد، حقوق، تکالیف و نقش‌های هرکدام نیز تفاوت نسبی می‌یابند.

شباهت‌های زن و مرد

آیت‌الله جوادی‌آملی، حقيقت انسان را روح مجرد و منزه از پديده‏‌هاي ذكورت و انوثت می داند. از این منظر مردانگی و زنانگی وصف تن است، نه وصف روح. بدن، ابزار محض برای روح است، تمام كارها را روح انجام مي‏‌دهد، رنج‌ها و لذت‌ها همه مربوط به روح مي‌شود. كمالات انسانی كه به روح مجرّد برمي‏‌گردد، نه مشروط به ذكورت است و نه ممنوع به انوثت. با توجه به اصالت روح در حیات انسانی، بحث از تفاوت تکالیف و مزایای حقوقی زن و مرد سالبه به انتفاع موضوع است، چون حقیقت انسانی زن و مرد یگانه بوده و دوگانگی نیست تا گفته شود؛ تکالیف و حقوق آنها متفاوت هستند یا متساوی. زن و مرد باید در چهره انسانيت دیده شوند و در این چهره حقيقت انسان را روح او تشكيل مي‌‏دهد، نه بدن او و نه مجموع جسم و جان او. درک، شهود، تقوا، اراده و صبر که از اوصاف عقل نظری و عملی هستند، هیچکدام متصف به مردانگی و زنانگی نمی‌شوند، پس بحث از تفاوت یا تساوی زن و مرد در این امور نیز معنا ندارد. البته در كارهاي عملي كه مربوط به بدن است، مرزها متفاوت و قوانين جدا است.

تفاوت‌های طبیعی زن و مرد

از منظر آیت‌الله جوادی‌آملی؛ زن مظهر جمال و مرد مظهر جلال الهی هستند؛ زن به ظرافت گل خلق شده و وظایف ظریفانه دارد، اما مرد دارای صلابت جسمی بوده و عهده‌دار کارهای سخت است. تفاوت زن و مرد صرفا در زمختی تن مرد و ظرافت بدنی و عواطف زن نهفته است. تفاوت‌ آنها صنفی است مانند تفاوت اصناف ديگر که براي برقراري نظام احسن بر اساس تسخير عادلانه متقابل تمهید شده است. از این‌رو زن انديشه‌های خود را در ظرافت عاطفه، ارائه می‌دهد؛ چنان‌كه مرد، هنر خود را در تفكّر عقلاني خويش متجلّي می‌سازد. نقش‌هایی مانند قوامیت یا سکینت در عین عمومیت آنها در هر دو جنس، در یک جنس اصالت می‌یابد. هم‌چنین تفاوت صنفی آنها موجب تفاوت در برخی احکام، حقوق و اخلاق میان دو جنس در بعد فردی، خانوادگی و اجتماعی می‌شود. در مناصب اجرايي هر كدام دارای وظيفه خاص هستند. صلابت و قدرت فیزیکی مرد با لطافت جسمی و عاطفی زن نه‌تنها موجب برتری یکی بر دیگری نیست که مکمل همدیگر بوده و برای عهده‌‏دار شدن هر يك به كار مناسب خود است.

تفاوت‌های اجتماعی زن و مرد

بر مبنای اندیشه آیت‌الله جوادی ‌آملی؛ زن و مرد در کسب پایگاه‌ها و ایفای نقش‌های اجتماعی از این جهت که هردو انسان هستند تفاوتی ندارند، زن می‌تواند در تمام عرصه‌هایی که مهارت‌های لازم را داشته باشد متصدی منصب اجرایی شود منتها باید بستر فرهنگی مناسب برای حضور عفیفانه او بر مبنای اصل معاشرت نیکو با زنان در جامعه فراهم باشد. مراد از معاشرت نیکو این است که با صنف زنان نه‌تنها در محیط خانواده که در تمام مناسبات شغلی و اجتماعی مطابق عقل و شرع رفتار شده و محیط سالم برای تعالی وجودی آنها وجود داشته باشد. در چنین بستر فرهنگی، تصدی تمام سمت‌های اجرایی برای زنان جایز است. وی هرچند حفظ عفت و حجاب را از وظایف مهم اجتماعی زن و مرد می‌داند اما معتقد است؛ حجاب زن حق او و شوهرش نیست، بلکه حق‌الله بوده و تعطیل‌بردار نیست. اسلام به این دلیل نسبت به حجاب زن تأکید بیشتر دارد که زن مظهرِ جمالِ حق است و حضور تجمّلي او در عرصه اجتماع، پيامدهاي زيانباري دارد و در جلوه‌نمايي زن، انسانیت او فدای جنسیتش می‌شود. زنان عمدتا دل سالم دارند و در مواجهه با جذابیت مرد نمی‌لرزد، اما در معرض بیماری تبرج قرار دارند، مردان در معرض بیماری دل قرار داشته و با جلوه‌گری زن دل‌شان لرزیده و طمع می‌ورزند.

تفاوت‌های فرهنگی زن و مرد

آیت‌الله جوادی‌آملی در حوزه فرهنگ که عمدتا ناظر به تعلیم، تربیت و تزکیه است، تفاوت جدی میان زن و مرد ‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌قائل نیست، زنان را مانند مردان دارای توانمندی‌های برای کسب معارف عقلی و نقلی دانسته و معتقد است؛ زن و مرد در عقل نظری تفاوتی ندارند اگر تفاوتی هم باشد در عقل عملی است. زنان می‌توانند مانند مردان دشواری‌های علوم عقلی را فهم کرده و در علوم شرعی به مقام فقاهت برسند؛ اما به‌دلیل ظرافت طبع زنان، آن‌ها را در حوزه عرفان که حوزه دل است تا حدی موفق‌تر از مردها می‌داند. بر همین مبنا؛ در امر آموزش و پرورش که بیشتر بر همدلی استوار است، نقش زنان نسبت به مردان را برجسته‌تر دانسته و اساسا رسالت اصلی زنان را در جامعه اسلامی پرورش نسل صالح می‌داند. چون مرد مظهر قهر و زن مظهر مهر است، خداوند عالم را بر محور مهر اداره می‌کند، قرآن درس محبت می‌دهد و راه محبت را زن بهتر از مرد درك مي‌‏كند. جامعه، با محبت و نرمش پيشرفت مي‏‌كند نه با تندي و خشونت. زن اگر در چارچوب ارزش‌های الهی عمل کند مي‏‌تواند پيامبر تربيت كند.

تفاوت زن و مرد در حقوق و تکالیف

از منظر آیت‌الله جوادی‌آملی؛ انسان از آن جهت كه انسان است داراي حقوق ثابتي است و جنسيت در آن هيچ دخالتي ندارد. منتها تفاوت صنفی زن و مرد موجب تفاوت در برخی از احکام، حقوق و اخلاق در بعد فردی، خانوادگی و اجتماعی میان دو جنس می‌شود. ایشان با تأکید بر اصالت خانواده، نقش‌های جنسیتی زنان و مردان در این نهاد را متناسب با تفاوت‌های صنفی و معطوف به تعالی وجودی آنها معنا کرده؛ خوب بودن زن و مرد را با حفظ اصالت انسانی‌شان در سیمای سمت‌های شوهری، پدری، همسری و مادری متبلور می‌داند. از چنین منظر است که اساسا تفاوتی میان زنان و مردان دیده نمی‌شود، آنچه مورد توجه است ایفای نقش زن و مرد در مسیر تعالی خود و دیگران است، تفاوت‌های حقوقی زن و مرد از قبیل قوامیت، تمکین، مهریه، نقفه، تفاوت در دیه، ارث و شهادت نه‌تنها ناچیز شمرده می‌شوند که با ارجاع به حفظ حرمت زن و متناسب با وظایف زن و مرد در دستگاه خلقت معنا می‌یابند. خوب شوهرداری کردن زن ارزش عبادی یافته، اشتغال بیرونی زن و تماس با نامحرم موجب پژمردگی او تفسیر می‌شود.

سلوک‌های متفاوت زن و مرد

آیت‌الله جوادی‌آملی معتقد است؛ وصول به حيات طيب برای زن و مرد به‌طور مساوي میسر بوده و تنها شرط آن ایمان و عمل صالح است که ربطی به مؤنث و مذكر بودن بدن ندارد. صفات ارزشی نیز از قبیل علم و جهل، ايمان و كفر، ذلّت و عزّت، سعادت و شقاوت، فضيلت و رذيلت، حق و باطل، صدق و كذب، تقوا و فجور، اطاعت و عصيان، انقياد و تمرّد، غيبت و عدم غيبت، امانت و خيانت، خلافت الهی، عدالت، صلاح، هدايت، هجرت، عبادت، ولايت و ديگر كمالات ملكوتي كه مؤمنان را به اوج عظمت می‌رساند، جنسیت‌بردار نيستند؛ اما بر مبنای تفاوت‌های صنفی، مسیر رسیدن زنان و مردان به سعادت، تفاوت نسبی می‌یابد؛ زنان عمدتا از مسیر عاطفه حرکت می‌کنند و مردها از راه اندیشه و قهر. تفكر راه فرعي و غیر فراگیر است، اما راه دل راه اصلی است و در این راه زنان نه‌تنها همتای مردها که موفق‏‌تر از آنها هستند. زیرا زن موجود عاطفی و دارای رقت‌‌ قلب بیشتر است و رقت قلب در این راه نقش مؤثرتری دارد. زن موعظه‌پذيرتر است و دلي آزموده‌تر از مرد دارد. آیت‌الله جوادی ‌آملی با پیوند دادن نظام ارزشی به نقش‌های جنسیتی معتقد است؛ جهاد اکبر عنصر محوری برای تحقق ملکات اخلاقی است و سلاح مبارزه در این میدان سوز دل است. با توجه به دل آماده زنان برای انتشار محبت و عاطفه، ارزش محوری برای زن همسری و مادری است تا به پرورش انسان بپردازد. زنان هرچند در برخی حالات از قبیل عادت ماهیانه از عبادت محروم هستند، اما شش سال زودتر از مرد مشرف به شرف عبادت الهی می‌شوند.

دلیل تفاوت‌های زن و مرد

آیت‌الله جوادی‌آملی با استناد به آیات قرآن تفاوت‌های زن و مرد را لازمه نظام احسن می‌داند که مبتنی بر تسخير متقابل موجودات است. تفاوت در جنسیت، استعدادها، گرايش‌‏ها، جذب‌ها و دفع‌‏ها، هيچ كدام معيار فضيلت نيستند، بلكه ابزار كار برای تسخير متقابل هستند و هيچ كسي حق ندارد ديگري را تحت تسخير خود درآورد، اما خودش مسخَّر نشود، بلكه بايد تسخير متقابل و خدمت متقابل باشد تا نظام به‌صورت بهینه اداره شود. نظام آفرينش، استعدادهاي متقابل و متخالف مي‌‏طلبد و اين تفاوت هم براي تسخير متقابل است که هدف نهایی آن تقرب به خدا است. به‌عنوان مثال؛ در تقابل صنف زن و مرد، مرد محکم‌کار و زن ظريف‏‌كار است، مرد مظهر قهر و جلال و زن مظهر محبت و جمال حق است، يكي در خشونت و دیگری در عاطفه و رقّت قلب قوي‌‏تر است. یا قوامیت و تمکین؛ صنف مرد هرگز قیم صنف زن نیست بلکه قوامیت مربوط به موردي است كه زن در مقابل شوهر و شوهر در مقابل زن باشد. مرد نیز به‌لیل توانمندی برای تأمین معیشت دارای این مسئوليت اجرايي است، در مقابل؛ زن موظف به تمکین است و این دو حکم متقابل صرفا برای بيان وظایف متقابل زن و شوهر است.

منابع

• قرآن
• جوادی‌آملی، عبدالله، ادب قضا در اسلام، قم، اسراء، 1391ش.
• جوادی‌آملی، عبدالله، قرآن در قرآن، قم، اسراء، 1388ش.
• جوادی‌آملی، عبدالله، حق و تکلیف در اسلام، قم، اسراء، 1385ش.
• جوادی‌آملی، عبدالله، حکمت عبادات، قم، اسراء، 1388ش.
• جوادی‌آملی، عبدالله، «حل شبهات و روایات معارض در باره زن»، وب‌سایت آیت‌الله جوادی ‌آملی، تاریخ درج: 17 مرداد 1395ش.
• جوادی‌آملی، عبدالله، زن در آینه جلال و جمال، محقق محمود لطیفی، قم، اسرآء، 1388ش.
• جوادی‌آملی، عبدالله، سرچشمه اندیشه، اسرا، قم، 1386ش.
• جوادی‌آملی، عبدالله، سروش هدايت، قم، اسراء، بی‌تا.
• جوادی‌آملی، عبدالله، فلسفه حقوق بشر، قم، اسراء، 1386ش.
• فخاری، علیرضا و علی‌داد‌ابهری، مهسا، «منطق فهم آیت‌االله جوادی‌آملی در تفسیر آیات زن»، در ‌پژوهشنامه‌ معارف قرآنی، سال سیزدهم، شماره 51، زمستان 1401ش.