جنسیت در مکان‌های تفریحی

جنسیت در مکان‌های تفریحی؛ تفکیک جنسیتی اماکن تفریحی.

تفکیک جنسیتی در اماکن تفریحی به‌عنوان بخشی از عرصه‌ عمومی، در انگاره‌های مختلف به‌گونه‌های متفاوتی توجیه می‌شود که مخرج مشترک آنها تأمین عدالت جنسیتی در حوزۀ اوقات فراغت به نفع زنان است. فضاهای تفریحی عمدتاً مردانه بوده و زنان را در معرض تهدید قرار می‌دهند. ایجاد پارک‌های مخصوص بانوان در ایران نشان می‌دهد که زنان با گذراندن اوقات فراغت خود در آنها بیشترین لذت را تجربه می‌کنند.

مفهوم‌شناسی

فضای اجتماعی، قلمرویی است كه زندگی فرهنگی جامعه در آن هدايت می‌شود. فضا شكل‌هايی از كنش متقابل را ترغيب یا منع کرده و ساختارهايی اجتماعی را پديد می‌آورد. لیپتون، فضای عمومی را به‌عنوان «اتاق زندگی بیرونی» و «مرکز تفریح و فراغت بیرون از خانه» تعریف می‌کند.

مکان تفریحی دارای دو مؤلفه ايمنی و امنیت است؛ مؤلفه ايمنی، اشاره به عوامل محیطی دارد که در صورت عدم تأمین شرایط مطلوب وقوع حوادث اجتناب‌ناپذير می‌شود و مؤلفۀ امنیت ناظر به جرايم علیه اشخاص و اموال آنها است. تفکیک جنسیتی در اماکن تفریحی، فراینـدی است که به‌منظور تأمین امنیت و جلوگیری از اختلاط غیر ضروری زن و مرد، اعمال می‌شود. تفکیک جنسیتی گاهی دستوری و قانونی و در مواردی بـه‌صورت اختیاری انجام می‌شود.

رویکرد غرب به تفکیک جنسیتی در اماکن عمومی

امروزه در انگاره‌های غربی؛ اختلاط زن و مرد در تمام عرصه‌های عمومی، طبیعی تلقی می‌شود؛ اما به‌دلیل تفاوت‌های جنسی، تفکیک جنسیت در برخی عرصه‌ها بر مبنای یکی از الگوهای اجباری، قانونی و اختیاری اعمال می‌شود.

• اجباری: مانند تفکیک جنسیتی اماکن و مسابقات ورزشی، دستشویی‌ها، زندان‌ها و برخی فضاهای نظامی؛
• قانونی: مثل حق قانونی تفتیش‌شدن توسط همجنس در گیت‌های بازرسی، حق درمان با کادر پزشکی و پرستاری همجنس، حق ساعت اختصاصی زنان برای برخی مکان‌ها مثل پیست اسکی؛
• داوطلبانه: مثل تاکسی ویژه بانوان.

تفکیک جنسیتی در غرب عمدتاً بر مبنای عدالت جنسیتی و برخورداری زن از امکانات برابر با مردان توجیه می‌شود.

رویکرد اسلام به تفکیک جنسیتی در اماکن عمومی

اسلام باتوجه به تفاوت‌هایی در ساختار فیزیکی، دستگاه‌های روانی و ادراکی و به تبع آنها نقش‌های متفاوت زنان و مردان در عرصه زندگی، معتقد به حریم جنسیتی است. اسلام تمایل طبیعی زن به زینت و جلوه‌گری را به رسمیت شناخته، همان‌گونه که ورزش اختصاصی زنان را ضروری می‌داند، سالن‌های عروسی جداگانه و دیگر اماکن تفریحی منحصراً زنانه را نیز از نیازهای آنها می‌شمارد. زنان به مکان‌های تفریحی‌ای نیازمندند که بتوانند با هویت زنانگی خود بدون هیچ‌گونه مزاحمتی در آنها حضور یابند. از سوی دیگر؛ زنان در برابر آسیب‌های اخلاقی و حیثیتی، آسیب‌پذیرتر از مردان بوده و بیشتر در معرض خودنمایی قرار دارند؛ پس همان‌گونه که آسیب‌پذیرتر بودن زن در قوای بدنی موجب حق ورزش اختصاصی و تفکیکی می‌شود؛ تفاوت در قوای جنسی و عاطفی‌اش نیز چنین حقی را برایش ثابت می‌کند؛ منتها گذران اوقات فراغت همانند فعالیت‌های دیگر، تابع مقررات حاکم بر جامعه است. اسلام حضور زنان در اماکن تفریحی را همراه با شرایطی بلا مانع می‌داند و یکی از مهم‌ترین این شرایط رعایت عفت و حجاب است، به‌همین دلیل موضوع تفکیک فضاهای تفریحی زنان و مردان در جوامع اسلامی موضوعیت جدی می‌یابد.

دیدگاه‌های نظری

تفکیک جنسیت از موضوعات مورد توجه فمینیسم است؛ برخی فیمنیست‌ها، ایجاد اماکن تفریحی برای بانوان را موجب همبستگی‌ بیشتر و تقویت تفکرات فمینیستی در آنان می‌دانند. دیدگاه دوم؛ تفکیک جنسیتی در فضاهاي عمومی و وارد کردن زنان به عرصۀ خصوصی را باعث فاصله‌گرفتن آنها از عرصه‌هاي عمومی دانسته و معتقدند؛ در هـیچ مکـان عمـومی نباید جداسازي صورت گیرد؛ چرا که باعث کاهش حضور زنان در فضاي عمومی و مردانه‌شدن هرچه بیشتر این فضا می‌شود؛ آنها؛ تفکیک جنسیت در اماکن تفریحی را بازتابی از نگاه مردسالارانه در نهاد خانواده می‌دانند که منجر به بازتولید آن در حوزه‌های عمومی می‌شود و نشانه‌های آن را در توجیهات طرفداران تفکیک جنسیت جست‌وجو می‌کنند.

کریستین میران و آلما یانگ؛ تفکیک جنسیت در اماکن تفریحی را از این جهت مطلوب می‌دانند که فضای مختلط را مردانه و تهدیدی برای زنان دانسته و معتقدند که زندگی زنان در فضاهای شهری عمدتاً توسط مرزهای رویت‌پذیر و نامرئی که با ساختارهای جداکنندۀ شهر به لحاظ جنسیتی مربوط می‌شوند، شکل می‌پذیرند. خشونت در برابر زنان یکی از مکانیزم‌های این دوگانگی به‌شمار می‌رود؛ زیرا زنان را در فضاهای عمومی درگیر ترس کرده و به مردها اجازه اعمال خشونت می‌دهد. زنانی که وارد فضاهای عمومی با غلبه مردان می‌شوند، ممکن است محدودیت‌های بیشتری را تجربه کنند.

برخی اندیشمندان؛ تفکیک جنسیت را متناسب با فرهنگ‌های متفاوت، معنا کرده و معتقدند؛ جنسیتی شدن یك فضا زمانی به‌عنوان مشكل مطرح می‌شود که بنا به دلایلی یكی از دوجنس (زن/ مرد) مجبور به ترک یك فضای عمومی شده و از حق بهره‌برداری از آن فضا محروم شوند در حالی‌كه امكان بهره‌مندی مطلوب از فضاهای شهری و عمومی ازحقوق اولیه شهروندی محسوب می‌شود. اگر تفکیک جنسیتی موجب چنین تبعیضی نشود ایجاد اماکن تفریحی اختیاری برای زنان مطلوب است؛ زیرا به زنان هويتي خارج از خانه و خانواده مي‌بخشند و براي‌شان يك فضاي امن شمرده می‌شوند.

جنسیت و تفریح

برخی معتقدند؛ مردان تفریح زنان و دختران خود را کنترل می‌کنند و گاهی اعمال خشونت شوهران علیه همسران در این خصوص دیده شده است. مضاف بر آن، زنان خود نیز از تنها بیرون رفتن احساس ناراحتی و ترس دارند. پـارکر معتقـد اسـت؛ اوقات فراغت زنان نسبت به مردان کمتر است؛ لذا طیف فعالیت‌های تفریحی آنان نیز محدودتر است و زنان کمتر از مردان به ورزش می‌پردازند. برخی از فمینیست‌ها مدعی هستند؛ زنان تمایل دارند زمان زیادي را براي فرزندان خود بگذرانند؛ لذا میان زنان مجرد و متأهل تفاوت‌هاي در این خصوص وجود دارد. زن‌ها غالبا تأمین نیازهای خانواده را ترجیح می‌دهند.

به‌گزارش محققین؛ جنسیت در نوع تفریح نیز مؤثر است؛ تحقیقات در ایران نشان می‌دهد که پسران بیشتر به فراغت جسمانی و دختران بیشتر به فراغت‌های عملی توجه دارند. گنيزی و همكارانش دريافتند كه مردان به مشوق‌هايی از نوع تورنمنت واكنش نشان می‌دهند؛ اما زنان عملكردشان را فقط وقتي كه با زنان رقابت مي‌كنند بهبود مي‌دهند.

خاستگاه و عوامل تفکیک جنسیت

تفریح از نیازهای طبیعی زنان و مردان است؛ در گذشته وجود فضاهایی مشترک بین منازل، محلی برای دور‌همی‌های زنانه شمرده می‌شد؛ اما امروزه، فضاهای شهری عمدتاً بر اساس جنسیت شکل‌گرفته و زنان کمتر به فضاهای عمومی دسترسی دارند؛ لذا برخی بر ایجاد فضاهای تفریحی زنانه تأکید دارند. این فضاها از بسترهای زندگی افراد است و باید با توجه به‌ شباهت‌ها و تفاوت‌های میان گروه‌های جنسی شکل‌گیرند تا به‌عنوان محیطی امن، پایدار و جذاب بتوانند به نیازهای آنها پاسخ مناسب بدهند. برخی فضاهای شهری ناامنی را به افراد و به‌ویژه زنان القا می‌کنند.

در این فضاها زنان مورد انواع مختلفی آزارهای جنسی (ديداری، کلامی و رفتاری) قرار می‌گیرند. تحقیقات نیز نشان می‌دهد که اکثریت زنان ایرانی، به‌دلیل کمبود امکانات و فضاهاي مناسب، بیشتر اوقات فراغت خود را در خانه می‌گذرانند. برخی کارشناسان؛ ایجاد پارک‌های بانوان را فرصتی برای تفریح زنان دانسته و ایجاد چنین‌ مکان‌های را برای آنها عقلایی می‌دانند.

تفکیک جنسیت در اماکن تفریحی ایران پیش از انقلاب

بر مبنای منابع تاریخی فضاهای عمومی در ایران عبارت بودند از اماکن مذهبی، بازار، مکتب‌خانه‌ها، باغ‌های خصوصی، حمام‌ها و گذرهای عمومی. تفریحات عمدتاً جنبه مردانه داشته و تفریحات زنان، در سطح رفتن به زیارت، شرکت در مهمانی‌ها و مجالس مذهبی زنانه و حمام محدود می‌شد. رفتن به حمام یا مزار خویشان برای زنان به منزلۀ محل تفریح و ملاقات به‌شمار می‌آمد.

تجدد موجب کوچکتر شدن فضای خصوصی شد با فاصله گرفتن محل کار از خانه، اوقات فراغت افزایش یافته و موجب پیدایش اماکن تفریحی از قبیل؛ رستوران‌ها، کافه‌ها، کلوپ‌ها، ورزشگاه‌ها، سالن‌های فرهنگی و پارک‌ها شد. به‌رغم این تحول؛ تفکیک جنسیتی همچنان در مواردی از جمله؛ سینماها، مراکز تفریحی شبانه و رستوان‌ها اعمال می‌شد، به‌عنوان نمونه در رستوان‌ها، لژهای خانوادگی برای خانواده‌ها و نیز برای دخترانی که تنها به رستوران می‌آمدند در نظر گرفته می‌شد.

در دورۀ پهلوی هرچند تلاش برای حضور زنان به‌طور مختلط با مردان در مکان‌های عمومی بود؛ اما لژهای خانوادگی در رستوران‌ها حفظ و استخرهای جداگانه برای زنان و مردان تأسیس شد. در این دوره؛ فضای اجتماعی شامل عرصه‌های سه‌گانه؛ زنانه، مردانه و عرصه‌های مشترک می‌شد؛ منتها فقدان امنیت و قوانین مملکتی، بسیاری از فضاها را مردانه ساخته، حضور زنان در آنها را دشوار یا ممتنع می‌ساخت.

تفکیک جنسیت در اماکن تفریحی ایران پس از انقلاب

پس از پیروزی انقلاب اسلامی، زنان موظف به رعایت حجاب برای ورود در عرصه‌های عمومی از جمله اماکن تفریحی شدند. برای امنیت و آسایش بانوان موضوع تفکیک جنسیتی جدی‌تر مطرح شد و فضاهای فراغتی جدیدی به‌وجود آمدند؛ امروزه فضاهای فراغتی سه‌گانه؛ منحصرا زنانه، مردانه و مختلط با امکانات بیشتر و محدودیت‌های کمتری وجود دارند، به این معنا که برخی اماکن از قبیل؛ پارک‌ها، پارک‌های آبی، سالن‌های مد، لباس، آرایش، کنسرت‌های موسیقی برای بانوان ایجاد شده است؛ برخی اماکن نیز مردانه هستند از قبیل؛ قهوه‌خانه‌ها، زورخانه‌ها و استادیوم‌های ورزشی؛ برخی اماکن مشترک برای زنان و مردان‌ هستند؛ مانند پارک‌ها، مراسم‌های ملی، سینما‌ها و تئاترها.

در این میان پارک‌های بانوان که پدیده جدیدی شمرده می‌شود، با تأمین رضایت بسیاری از زنان، مورد اقبال افکار و فرهنگ عمومی قرار گرفته است. با احداث این پارک‌ها، امنیت اجتماعی زنان به اندازه لازم تامین شده است و بر اساس نظرسنجی‌های به‌عمل ‌آمده، پارک بانوان توانسته است که محل جذاب و مناسبی برای تفریح، ورزش و یا دورهمی‌های زنانه باشد.

منابع

• قرآن کریم
• اسدی محل‌چالی، مسعود و دیگران، «بیین فرهنگ جنسیتی فضا در گذرهای شهر اسلامی- ایرانی»، دانش شهرسازی شماره1، بهار 1398ش.
• اعزازی، شهلا، «تفکیک جنسیتی در عرصه عمومی»، وب‌سایت انجمن جامعه‌شناسی ایران، تاریخ درج مطلب:  28 آبان 1397ش.
• ايماني، نفيسه و نرسيسيانس، اميليا، «تفكيك جنسيتي فضاي شهري و روابط صميمانۀ بين‌جنسيتي: مطالعۀ مقايسه‌اي تفكيك منعطف و غيرمنعطف»، زن در فرهنگ و هنر، دورۀ سیزدهم، شمارۀ 2، تابستان 1400ش.
• «پارک بانوان؛ درمان نشاط اجتماعي»، وب‌سایت پیشخوان، تاریخ درج مطلب: 21 خرداد 1398ش.
• پوراحمد، احمد و سالاروندیان، ‌فاطمه، «روند تحولات تاریخی فضاهای گذران اوقات فراغت زنان از قاجاریه تاکنون در شهر تهران»، زن در توسعه و سیاست، دورۀ دهم، شماره3، پاییز 1391ش.
• توانا، سهيل و شفيعي، معصومه، «ﺗﻔﻜﻴﻚ ﺟﻨﺴﻴﺘﻲ در ﻓﻀﺎي ﺷﻬﺮي: ﻣﻄﺎﻟﻌﺔ ﺑﻮﺳﺘﺎن ﺑﻬﺸﺖ ﻣﺎدران ﺗﻬﺮان»، مجلۀ جامعه‌شناسي ايران، دورۀ شانزدهم، شمارۀ 2، تابستان1394ش.
• تولایی، نوین و دیگران، «بررسی رضایت‌مندي از تفکیک جنسیتی در فضاهاي عمومی )با تکیه بر پاركها)»، مجلۀ تحلیل اجتماعی، شمارۀ 2، فروردین 1394ش.
• جلالي، ام‌البنين و دیگران، «تأثير جنسيت و تفكيك جنسيتي بر رخداد چرخش انگيزه‌هاي فردي در فعاليت‌هاي گروهي: رهيافت آزمايشگاهي اقتصاد رفتاري مبتني بر نظريه بازي‌ها»، فصلنامه علمي پژوهش‌هاي رشد و توسعه اقتصادي، سال دهم، شمارۀ 38، بهار 1399ش.
• سفیری، خدیجه و مدیری، فاطمه، «تفاوت‌های جنسیتی در اوقات فراغت»، مجله تحلیل اجتماعی، شمارۀ 1، اسفند 1389ش.
• سلیمانی، علیرضا و دیگران، «طراحی فضاهای شهری با ارزیابی نگرش جنسیتی(مطالعه موردی: پارک بانوان نرگس ارومیه)»، فصلنامه علمی پژوهشی جغرافیا (برنامه‌ریزی منطقه‌ای)، سال نهم، شمارۀ 2، بهار 1398ش.
• قنبریان، محسن، «منطق جداسازی سالن‌های مردانه و زنانه در ایران و غرب!»، خبرگزاری رسمی حوزه، تاریخ درج مطلب: 18 تیر 1396ش.
• کریمی‌نیا، شهاب و دیگران، «تأثیر فمینیست و تفکیک جنسیتی برفضاهای معماری و شهرسازی»، همایش: کنفرانس سالانه پژوهش‌های معماری، شهرسازی و مدیریت شهری، 1395ش.
• کلانتری‌خلیل‌آباد، حسین و دیگران، «برنامه‌ریزی فضاهای امن شهری مبتنی برتفکیک جنسیتی با رویکردCPTED (نمونه موردی: محله فرهنگیان، شهر بناب»، فصلنامه مطالعات شهر ایرانی اسلامی، شمارۀ 12، تابستان 1392ش.
• مطهرى، مرتضى‏، مجموعه آثار، ج‏19، تهران- قم،‏ صدرا، 1377ش.
• ورمقانی، حسنا و دیگران، «رابطۀ جنسیت و فضا در عرصه‌های خصوصی و عمومی دورۀ قاجار»، باغ‌نظر؛ دورۀ دوازدهم، شمارۀ 37، بهمن و اسفند 1394ش.