هویت جنسیتی: تفاوت میان نسخه‌ها

جنس در لغت، گونه‌ای از هر چیز و [[جنسیت از دیدگاه آیت‌الله مصباح یزدی|جنسیت]] مصدر جعلی به‌معنای کیفیت جنس است که در اصطلاح جدید به رجولیت و انوثیت اطلاق می‌شود.<ref>دهخدا، لغت‌نامه، ذیل واژه جنس.</ref> جنس به تفاوت‌های زیست‌شناختی زن و مرد اشاره دارد و [[جنسیت از دیدگاه علامه طباطبایی|جنسیت]] ویژگی‌های شخصیتی است که جامعه آن را تعیین می‌کند. هویت، مفهومی ناظر به حالات شخصی است، ریشه در تربیت خانوادگی و آموخته‌های فرهنگی داشته و تشخص یک شخص در یک جامعه را تشکیل می‌دهد.<ref>[https://jwsps.alzahra.ac.ir/article_1418_f0843843cf6389e36265b78a3945feab.pdf سفیری و نعمت‌الهی، «جهانی شدن و هویت دینی با تأکید بر تفاوت‌های جنسیتی»، 1391ش، ص46-44.]</ref> هویت [[جنسیت از دیدگاه مرتضی مطهری|جنسیتی]] مشتمل بر دو بُعد فردی و اجتماعی است، در بعد فردی خصوصیات فردی جنس به‌عنوان بخشی از مفهوم خود برجسته می‌شود و در بعد اجتماعی، جنسیت به‌عنوان یک رده در سپهر اجتماعی، مبنای پاداش‌ها و تنبیه‌ها قرار می‌گیرد. <ref>[https://ensani.ir/file/download/article/64fd8e05d91fd-9824-1401-2-12.pdf گل‌بهاری، «تقابل هویت جنسیتی فردی و اجتماعی در تک‌زیستی دختران»، 1401ش، ص283-282.]</ref> هویت‌ جنسیتی از اقسام هویت اجتماعی بوده و تجربة شخص از فردیت خود به‌عنوان مرد یا زن بودن است.<ref>[https://jzvj.marvdasht.iau.ir/article_4700_6257d31557006c0eff24086bfc67020f.pdf هاشمی علی‌آبادی، «بررسی نقش جنسیت در شکل گیری هویت جنسی از دیدگاه آیات و روایات»، 1400ش، ص210.]</ref> هويت جنسيتي، در فرايند جامعه‌پذیری تحت‌تأثير كنش‌هاي دیگران مهم، تمايلات و باورهاي فرد نسبت به جنسيتش شكل مي‌گيرد و مدام بازتوليد مي‌شود.<ref>[https://rjsw.atu.ac.ir/article_10945_3aed4d79a0e1488a806cd79c4d4e52a2.pdf فولايان و برادران كاشاني، «بررسی کیفی ابعاد بحران هویت جنسیتی مبتنی بر رویکرد نظریه زمینه‌ای»، 1397ش، ص8.]</ref>  

هویت جنسیتی امری فرهنگی است؛ زیرا انتظارات اجتماعی از هر جنس، رفتارهای آن را تعیّن می‌بخشد. نظام‌های متفاوت فرهنگی، هویت جنسیتی را به‌گونه‌های متفاوتی شکل می‌دهد.<ref>[https://hawzah.net/fa/Article/View/81612/%D8%AC%D9%86%D8%B3%DB%8C%D8%AA-%D8%AF%D8%B1-%D8%AA%D8%B1%D8%A8%DB%8C%D8%AA-%D8%A7%D8%B3%D9%84%D8%A7%D9%85%DB%8C علم‌الهدی، «جنسیت در تربیت اسلامی»، پایگاه اطلاع‌رسانی حوزه.]</ref> در برخی فرهنگ‎‌های سنتی، مرد نماینده نوع انسانی و زن جنس دوم به‌شمار می‌آید. طبق این عقیده، زنان در جهانی که برای مردها ساخته شده است، زندگی می‌کنند. هویت زنانه به‌عنوان خاستگاه شرارت توصیف شده<ref>[http://jafarhashemlou.blogfa.com/post/2438 هاشملو، «نظریه‌های هویت جنسی»، در وب‌سایت روان‌شناسی هاشملو.] </ref> و زنان نه‌تنها فاقد هویت جنسیتی مستقل که ملک مرد تلقی می‌شوند.<ref>[https://alefbalib.com/index.aspx?pid=256&PdfID=910550 محبی، «مردمی شدن خانواده؛ فرایند آسیب‌دیدگی و بحران خانوادگی»، 1402ش، ص87-86.]</ref>  

فرهنگ مدرن عمدتا به نحو افراطی بر تشابه جنسیتی تأکید داشته و هویت جنسیتی را محصول مردسالاری تاریخی می‌داند. گزاره محوری آن در حوزه هویت جنسیتی این است که انسان زن زاده نمی‌شود، بلکه در فرایند جامعه‌پذیری، زن می‌شود.<ref>[https://alefbalib.com/index.aspx?pid=256&PdfID=910550 محبی، «مردمی شدن خانواده؛ فرایند آسیب‌دیدگی و بحران خانوادگی»، 1402ش، ص92.]</ref>   

میشل و بندورا در نظریه یادگیری اجتماعی بر این امر تأکید دارند که رفتارهای مبتنی بر هویت جنسیتی، مانند همه رفتارهای دیگر، از طریق یادگیری اجتماعی رخ می‌دهند. پیاژه معتقد است؛ جنسیت در ذهن کودکان به‌گونه‌ای شکل می‌گیرد که به آسانی دو جنس را در دو طبقه جداگانه دسته‌بندی می‌کنند تا صفات و رفتارها را به دو دسته زنانه و مردانه تقسیم کنند.<ref> [https://jwsps.alzahra.ac.ir/article_1418_f0843843cf6389e36265b78a3945feab.pdf سفیری و نعمت‌الهی، «جهانی شدن و هویت دینی با تأکید بر تفاوت‌های جنسیتی»، 1391ش، ص47.]</ref>

پارسونز معتقد است؛ قدرت باروری زنان این صفت ذاتی را در آنان پدید می‌آورد که در خانواده و جامعه به نقش‌های مراقبت کننده متمایل شوند.<ref>[https://mediastudies.srbiau.ac.ir/article_10479_febc1ceba696533492f30b3b071d2ee9.pdf احمدی و دیگران، «رسانه‌ها و مسأله هویت جنسیتی بازنمایی شده»، 1394ش، ص9.]</ref> به اعتقاد گافمن؛ هورمون‌های جنسی، پیش از تولد بر هویت جنسیتی اثر عمده‌ای ندارند ولی ظاهرا در رشد نقش‌های جنسیتی تأثیری اساسی دارند.<ref> [https://jwsps.alzahra.ac.ir/article_1418_f0843843cf6389e36265b78a3945feab.pdf سفیری و نعمت‌الهی، «جهانی شدن و هویت دینی با تأکید بر تفاوت‌های جنسیتی»، 1391ش، ص47.]</ref> این هورمون‌ها بر میزان رشد فرد، شکل و عملکرد [[بدن]] و ویژگی‌های رفتاری او اثر می‌گذارد به‌طوری که جنس مذکر ظاهر و رفتار مردانه و جنس مؤنث ظاهر و رفتار زنانه پیدا می‌کند. خلل در این هورمون‌ها می‌تواند رفتارها و حالات مرد و زن را به هم بریزد و رفتاری متفاوت از جنسیت بروز دهد. غیر از هورمون‌ها، عوامل فرهنگی، نگرش مردم به فرد از لحاظ جنسیت و شکل‌گیری الگوی شخصیتی بر اساس الگوهای اجتماعی نیز از عوامل مؤثر در هویت جنسیتی است.<ref>[https://jzvj.marvdasht.iau.ir/article_4700_6257d31557006c0eff24086bfc67020f.pdf هاشمی علی‌آبادی، « بررسی نقش جنسیت در شکل‌گیری هویت جنسی از دیدگاه آیات و روایات»، 1400ش، ص211.]</ref>  

متفکران مسلمان، بدون انکار تاثیر جامعه و فرهنگ بر هویت، بر این باروند که زن و مرد به تبع تفاوت‌های طبیعی، دارای هویت و نقش‌های متفاوت جنسیتی هستند و هر کدام، متناسب با طبیعت خود، در قالب گفتارها و رفتارهایی که دارند، زن بودن و مرد بودن خود را نشان می‌دهند،<ref>ابراهیمی‌پور، راهبردهای تحکیم خانواده، 1395ش، ص123.</ref> همان‌گونه که مرد بودن برای مرد ارزش است، زن بودن نیز برای زن ارزش است و هرکدام با حفظ هویت جنسیتی‌شان است که ارزش‌های متعالی را کسب می‌کنند.<ref>[https://hawzah.net/fa/Magazine/View/6452/9582/115699/%DA%A9%D8%B1%D8%A7%D9%85%D8%AA_%D8%B2%D9%86_%D8%AF%D8%B1_%D8%AF%DB%8C%D8%AF%DA%AF%D8%A7%D9%87_%D9%85%D9%82%D8%A7%D9%85_%D9%85%D8%B9%D8%B8%D9%85_%D8%B1%D9%87%D8%A8%D8%B1%DB%8C__%D9%85%D8%AF%D8%B8%D9%84%D مولودی، «کرامت زن در دیدگاه مقام معظم رهبری»، پایگاه اطلاع‌رسانی حوزه.]</ref>

امور سه‌گانه؛ شخص، نقش اجتماعی و عضویت گروهی را می‌توان از منابع هویت‌یابی دانست که به ترتیب هویت فردی، هویت نقشی و هویت جمعی را پی‌ریزی می‌کنند. هر سه نوع هویت در بستر زندگی اجتماعی و از خلال روابط اجتماعی شکل می‌گیرند. در جوامع سنتی، تنها نقش هویت‌بخش برای دختران، نقش همسری - مادری تعریف می‌شد و دختران برای دست‌یابی به پایگاه اجتماعی باید ازدواج می‌کردند. اما به‌دلیل تحولات ساختاری در دنیای امروز، زنان منابع متعددی همچون تحصیلات و اشتغال برای ابراز هویت در اختیار دارند و اغلب در معرفی خود از هویت‌های تحصیلی و شغلی استفاده می‌کنند، اهمیت این دو عنصر تا آن‌جاست که برخلاف جامعه سنتی که در آن تنها ازدواج می‌توانست امکان استقلال را برای دختر خانه مهیا کند، در جامعه امروز تحصیلات، اشتغال حرفه‌ای و استقلال مالی برآمده از آن نیز این امکان را برای دختران فراهم کرده است تا دور از خانه پدری و قوانین حاکم بر آن، زندگی مستقل خود را تشکیل دهند.<ref>[https://ensani.ir/file/download/article/64fd8e05d91fd-9824-1401-2-12.pdf گل‌بهاری، «تقابل هویت جنسیتی فردی و اجتماعی در تک‌زیستی دختران»، 1401ش، ص285-282.]</ref>

زنان و مردان دارای نقش‌های اجتماعی متعددی هستند که تابع عضویت آنها در نهادها و گروه‌های گوناگون اجتماعی است و هرکدام وجهی از هویت آنها را می‌سازد. اما برخی از این نقش‌ها وزن بیشتری برای آنها دارد. هویت نقشی مسلط، همانی است که ارزش بیشتری برای او دارد و غالب اوقات فرد خود را با آن نقش تعریف می‌کند. هویت‌ها در صورتی از نهادهای مسلط ناشی می‌شود که کنشگران هویت‌های نهادی را درونی کنند. آگاهی از رده‌بندی‌های نهادها به‌ویژه رده‌بندی‌های مبتنی برجنسیت که شالوده هویت‌های جنسیتی هستند چه در خانواده و چه در نهادهای شغلی و تحصیلی و چه زبان و تعبیری که افراد از این رده‌بندی‌ها دارند، به موقعیت ساختاری، منابع مادی و فرهنگی افراد وابسته است. هرچند رده‌بندی‌ها بر مبنای ترکیبی از ویژ‌گی‌های انتسابی و اکتسابی صورت می‌گیرد، اما در مورد زنان غالبا مبتنی بر تصورات قالبی و کلیشه‌های جنسیتی است و این رده‌بندی‌ها بر هویت جنسیتی افراد تأثیرات جدی دارند.<ref>[http://www.jsi-isa.ir/article_25372_dd656bb2fae054c4e5748be0c694545c.pdf ساروخانی و رفعت‌جا، «زنان و بازتعریف هویت اجتماعی»، 1383ش، ص142-141.]</ref>  

روان‌شناسان حد فاصل سنین دوازده تا هجده سالگی را دوره حساسِ یافتن هویت می‌دانند. در پرورش هویت جنسیتی بهتر است به‌دلیل همزادپنداری، جنس موافق مسئولیت تربیت را به‌عهده گیرد، یعنی پدر برای فرزند پسر و مادر برای فرزند دختر؛ زیرا کودکان الگویابی جنسیتی را از طریق فرایند همانندسازی با پدر و مادر از 5-4 سالگی آغاز می‌کنند و اگر جنس موافق عهده‌دار تربیت شود امر همانندسازی تسهیل می‌شود. باید دانست فرایند هویت‌یابی که با روند رشد جسمی و روانی کودک همراه است، همچون سایر مسائل تربیتی تحت تأثیر آموزش‌های مستقیم و غیرمستقیم است. دختران باید از کودکی برای دو نقش مهم مادری و همسری و پسران برای دو نقش پدری و همسری پرورش یابند. از نظر اسلام؛ نقش خانه‌داری و تربیت فرزند برای زن و نقش نان‌آوری و مدیریت کلان زندگی برای مرد، هم‌تراز با جهاد در راه خدا تعریف می‌شود.<ref>ه[https://jzvj.marvdasht.iau.ir/article_4700_6257d31557006c0eff24086bfc67020f.pdf اشمی علی‌آبادی، « بررسی نقش جنسیت در شکل‌گیری هویت جنسی از دیدگاه آیات و روایات»، 1400ش، ص214-212]</ref>